Một chút so sánh giữa, Phạm Xuân Ẩn, ký giả_ điệp viên  và Tô Hoài nhà văn_điệp viên.
-Lão xế lô, lão lục tào xá này nhất định cũng tề ngụy cũ. Cả lão cà phê bít tất, lão cháo gà cứ dấm dớ thế nhưng trông tay thoăn thoắt nhặt tiền, xếp tiền thế kia đủ biết.
"Nguyễn Tuân hỏi tôi:
-Có nhớ Két không?
-Tay Két trinh sát tiểu đoàn 54?
-Cứ đến ngồi đây mình lại nhớ nó. Không hiểu sao.
Thì ra cái đầu đường đêm hôm chẳng thú vị chút nào, chính Nguyễn Tuân mới đang hồi tưởng..."(Cát Bụi Chân Ai, trang 12. Tô Hoài, nhà xb Thanh Văn, Cali, không ghi năm).
Một Chuyến Đi
[Những ngày cuối cùng của Sài Gòn]... một bạn văn đã ngồi với Cao Bồi [biệt hiệu của Phạm Xuân Ẩn], tại quán Givral, ở đường Tự Do. Cao Bồi hỏi:
-Tại sao mấy bạn không đi đi?
Tô Hoài: trong cuốn Chiều Chiều, hồi ký viết lúc chót đời, ông còn đưa ra nhận xét là những người làm công tác đưa người ra Bắc vào năm 1954 (chiến dịch Tập Kết), đã "bỏ sót" hai người, Lam Giang (một trong những đảng viên thuộc hàng ngũ lãnh đạo Việt Nam Quốc Dân Đảng), và Võ Phiến (một người theo Việt Minh những ngày đầu, sau bị ghép tội phản động, và đã về thành, nhân hiệp định Genève 1954).
Steiner trả lời phỏng vấn, tiểu chú số 12.
Ẩn hả nhớ chứ

Camus ảnh hưởng nhiều lên tôi. Năm 25 tuổi, quyển sách nho nhỏ này [Kẻ Xa Lạ] rơi vào tay tôi. Tôi nghĩ sách mỏng thì rẻ. Tôi không biết tác giả là ai và tôi cũng không có chút nghi ngờ nào lời văn trong quyển sách này sẽ mãi trong đầu tôi. Ở Hung, Người Xa Lạ - L'Etranger được dịch thành “Người dửng dưng” « L'Indifférent ». Dửng dưng trong nghĩa tách rời – tách rời khỏi thế giới này, tách rời với chính mình. Nhưng cũng trong nghĩa vượt qua, có nghĩa là thành một người tự do.

... Đứng trước viên chức mặc đồng phục, nhân vật kể chuyện của tôi chỉ nghĩ đến con rệp đang làm anh ta ngứa ngáy.

Jean Améry – với quyển Vượt Quá Tội Ác Và Hình Phạt - Khảo luận để vượt lên cái không thể vượt được - Par-delà le crime et le châtiment. Essai pour surmonter l'insurmontable, Actes Sud, 1995 - là “vị thánh của Holocauste”.

Jean Améry
From Wikipedia, the free encyclopedia.
Jean Améry (October 21, 1912 - October 17, 1978) was an Austrian of Jewish descent. He was born in Vienna, Austria as Hans Maier. He lived in Hohenems, a small resort city in the state of Vorarlberg.
He later moved to Belgium to escape the Nazis. When they invaded that country, he became active in the resistance. He was captured and imprisoned, first in Auschwitz, Buchenwald and then to Bergen-Belsen before being liberated by the advancing Red Army in 1945.
After the war, he changed his name to Jean Améry (a French anagram of his given name) and refused to write in German for many years.
Published Works
At the Mind's Limits: Contemplations by a Survivor On Auschwitz and Its Realities, Indiana University Press.

Ông Thánh Lò Thiêu
Jean Améry, Áo gốc Do Thái, sinh tại Vienne. Chạy Nazi qua Bỉ. Khi Bỉ bị Nazi xâm lăng, gia nhập kháng chiến. Bị bắt. Đưa vô trại tập trung Nazi. Được Hồng Quân giải thoát. Sau chiến tranh, đổi qua tên Tây, và từ chối viết văn bằng tiếng Đức trong nhiều năm. Tác phẩm, tiếng Anh: Về Những Giới Hạn Của Cái Đầu: Trầm Tư của một kẻ Sống Sót Về Lò Thiêu và những Thực Tại của nó.

---

Giống như Meursault, Kẻ Xa Lạ, Người Dửng Dưng, Kẻ Bên Lề... những nhân vật của Thanh Tâm Tuyền, một khi từ chối một cuộc chiến phải chấp nhận, họ đã "không có một căn cước xác định": Anh ta (Meursault) luôn luôn là anh ta và là một kẻ khác. Trong một bài tựa, Thanh Tâm Tuyền cho biết, đã từng để lên đầu bản thảo cuốn Bếp Lửa, câu của Rimbaud: Tôi là kẻ khác, nhưng sau gạch bỏ, khi đưa xuất bản.
"Đi ra ngoài ấy [ra bưng, theo kháng chiến] thì cũng là một thứ đánh đĩ." [Bếp Lửa], nhưng ở lại thì cũng... không được!

Liệu phải đợi đến khi cuộc chiến chấm dứt, rồi cuộc bỏ chạy tán loạn ra biển, rồi ngục tù, trại cải tạo - cả với người miền bắc thí dụ như một Nguyễn Chí Thiện trước, và sau, một Bùi Ngọc Tấn.... - nhân vật tiểu thuyết Việt Nam mới dần dần định hình: một tù nhân vì lương tâm, một kẻ lang thang, lưu vong, quê mẹ hay không quê mẹ?
Kể từ lúc, "Bữa nay mẹ tôi mất"?
Bữa nay mẹ tôi mất

Nghĩ hoài về ông, sau khi ông mất. Tôi cố gắng gọi tên, bài học ông để lại cho chúng ta. Làm sao mà một người không học xong trung học, chẳng bao giờ học đại học, lại trở thành một thế giá hiển hách đến như thế, quyền uy đến như thế, dưới hào quang rực rỡ của kiến thức, của sự hiểu biết mang tính nhân bản?