Introduction

In some ways this was a perfect book for me - even though its themes and concerns are very much in the realm of imperfection. I first read it as a young Catholic growing up in Africa, at a time when leper colonies were still common. I can remember visiting one with my mother. It was run by nuns at Ntakataka on Lake Malawi. 1 was horrified by the sheer smoothness of the attenuated limbs that the former lepers proffered, just as happens in the novel: 'Deo Gratias was knocking on the door. Querry heard the scrape of his stump as it attempted to raise the latch. A pail of water hung on his wrist like a coat on a cloakroom knob.'

For me the book's power was amplified by the fact that five or six years before I read A Burnt-out Case my father had lost most of one of his arms in a car accident in the bush. It left him with a rounded stump like those of the men and women I had seen in the leprosarium. He had an artificial arm with a socket for the stump and a hand that grabbed, but they were too hot to wear very often in the tropics. He had a hook that clipped into the arm, too, but we just kept that in a drawer.

At the time I was struggling, as do young and old, and not just in Africa, with the exigencies of a faith that seemed to be of no help whatsoever in a place beset with disease and death. So Greene's story of Querry, the celebrated architect who comes to the Congo simply to escape and finds the world and, perhaps, God catching up with him, held my interest.

Yet I had come to A Burnt-out Case (published in I960) after reading The Heart of the Matter (1948), and initially found the earlier book more enjoyable. The story of Scobie's fall seemed to offer so much more incident and excitement. At the level of novelistic satisfaction, if not psychological impact, I felt something was lacking from A Burnt-out Case. Later I realized that was exactly the point. The thrust of the novel is, somewhat paradoxically, to express a sense of 'lack'; to make you feel that something you had expected is missing.

Greene goes into the issue of what a reader might expect from a novel in A Burnt-out Case in some depth. 'A writer doesn't write for his readers, does he?' says Querry at one point, adding that he has to take 'elementary precautions all the same to make them comfortable'. Querry tells Rycker - the factory manager who spreads news of the architect's arrival - that he dramatizes too much. Can we interpret this as Greene's self-reproach about The Heart of the Matter and his still more reader-friendly 'entertainments'? In his memoir, Ways of Escape, he describes The Heart of the Matter as 'a success in the great vulgar sense of that term', adding that there 'must have been something corrupt there, for the book appealed too often to weak elements in its readers'.

In A Burnt-out Case, the corrupting presence is the yellow-press journalist Montagu Parkinson, who comes in search of Querry: 'There is a strong allurement in corruption and there was no doubt of Parkinson's; he carried it on the surface of his skin like phosphorus, impossible to mistake.' Like Rycker, Parkinson alters the truth to hype things up. This theme in the novel - the sense that both Rycker and Parkinson appeal to the market, to the fallen world - is one of the reasons for the continuing relevance of A Burnt-out Case. The novel skirts the market-driven values of the adventure tale or romance with some distaste, integrating those worries into the piece in the characters of Rycker and Parkinson.

It is not a friendly book, and, as he mentions in Ways of Escape, Greene himself found it difficult to write. 'I went to the Belgian Congo in January 1959 with a new novel already beginning to form in my head by way of a situation - a stranger who turns up in a remote leper settlement for no apparent reason ... Never had a novel proved more recalcitrant or more depressing. The reader had only to endure the company of the burnt-out character called in the novel Querry for a few hours' reading, but the author had to live with him and in him for eighteen months.'

 
            Reading A Burnt-out Case again, I am struck by a strong sense of how it stands in relation to the colonial literature that preceded it. The Bishop's boat, in which Querry travels up the river, that 'resembled a small battered Mississippi paddle-steamer with a high nineteenth-century forestructure', is powerfully reminiscent of the 'tin-pot steamer' in Conrad's Heart of Darkness. One can draw many parallels between Querry and Marlow. Both have a strong sense of moral disgust, even if Marlow does not share Querry's degree of (self-proclaimed) inner desolation. As an author, too, Conrad shared Greene's complex relation with genre fiction; both used adventure tropes in a semi-parodic fashion.

            We know Greene read a lot of Conrad. He quotes Conrad's Congo diary in his travel book Journey without Maps (I936) to show what he calls the 'unexplained brutality' of Africa. Immediately afterwards comes a reference to Céline's Voyage au Bout de la Nuit. Used to describe the sense of despair so often associated with the continent, it is reminiscent of passages in A Burnt-out Case: 'Hidden away in all this flowering forest of twisted vegetation, a few decimated tribes of natives squatted among fleas and flies, crushed by taboos and eating nothing all the time but rotten tapioca.' 

Perhaps the most powerful literary figure whose legacy Querry inherits is that of Heyst in another novel by Conrad, namely Victory. Like Querry, Heyst says he believes in 'nothing', and wants 'nothing' - nothing except to be left alone, which is why he retreats to his island, a paradise that is bound to be disturbed. Querry retreats instead to a kind of hell (the leprosarium), and finds a sort of peace there. But the lifebuoy thrown him by fate is only a temporary one, just as Heyst's idyll with Lena in Victory is temporary. Respite must come to an end like everything else.

Greene is consumed with this idea of ending, in particular with the paradox of what is left after something has gone. This idea of the residual is symbolically rendered by the lepers' truncated arms and legs. When does a limb stop being a limb? Querry, in describing how he is finished with architecture and womanizing as well as religion, is constantly using such phrases as 'I have come to an end of all that'; but every time he says such things it is as if he is emphasizing their persistence. A cognate of the word for 'end' in Céline's tide, bout, seems useful here: Querry is always at the 'butt' of faith, but it never quite burns down.

In some ways the novel can be read as an investigation of post-Christian faith, an attempt to see what can be raised from the ashes of a century notable for its cruelty. Yet it is dangerous to see A Burnt-out Case in such totalizing terms. Its appeal to or against ending feels closer to Matthew Arnold's poem about ebbing Christian faith, 'Dover Beach', than to works written in response to the Holocaust. Some further remarks in Greene's Ways of Escape appear to recognize the way in which Arnold's poem acts as a 'nineteenth-century forestructure' for the novel:

This account may seem cynical and unfeeling, but in the years between The Heart of the Matter and The End of the Affair I felt myself used and exhausted by the victims of religion. The vision of faith as untroubled sea was lost for ever; faith was more like a tempest in which the lucky were engulfed and lost, and the unfortunate survived to be flung battered and bleeding on the shore. A better man could have found a life's work on the margin of that cruel sea, but my own course of life gave me no confidence in any aid 1 might proffer. 1 had no apostolic mission, and the cries for spiritual assistance maddened me because of my impotence. What was the Church for but to aid these sufferers? What was the priesthood for? 1 was like a man without medical knowledge in a village struck with plague. It was in those years, I think, that Querry was born and Father Thomas too. 

But Arnold is far too well-adjusted and Anglican to be a father figure for Greene. His greatest intellectual debt is to the bastadised Jansenism of François Mauriac, with his fascination for le dieu caché, the absent God of negative theology. There is something of this in the Superior's sermon in the course of the story: 'Bad things are not there - they are nothing. Hate means no love. Envy means no justice. They are just empty spaces where Yezu ought to be.'

This kind of reverse feedback effect works through A Burn-out Case at the level of individual psychology as well as at the high pitch of the cosmogonic. Just as la Pharisienne in Greene's I945 essay on Mauriac, 'under her layer of destructive egotism and false pity is disclosed sympathetic to the religious core,' so too Querry must show himself faithful, even if it is through gritted teeth. In this way revelation of character becomes akin to divine revelation: the process of insight is the 'reverse of the obvious' as Greene puts it earlier in the essay.

For all that, the obvious is very much with us. Nowhere is it more so than in Africa, where brutality and des pair show man's fallen state - show our imperfections, our lack of wholeness - so very plainly. History, human time, is the operative ground for this. Yet although such recent moral outrages as the Sharpeville massacre are referenced in the novel, Greene's response is a theological one to the human condition in general rather than to the particular cruelties of the age. Indeed the whole notion of 'the age' (and all ages) is brought into question, as the imponderable notion of what might lie beyond human time - beyond the sheer, sublunary idea of time itself - is considered.

For it is not just a question of Querry himself becoming a burnt-out case, like a leper whose disease has run its course. Finality bestrides the novel like a stone colossus. When the cuckolded Greek trader whose story Doctor Colin remembers drives his car into his shop-front, the vehicle comes 'to the final halt of all time' against the cash-register. The lepers themselves, progressing towards 'the limit of mutilation', stand in for all humanity - for the sense that we are all 'amputees of space', as the one-armed Swiss poet Blaise Cendrars once memorably put it.

God knows, you do not have to be suffering from leprosy or have lost an arm to feel that something is missing from life. Cut off from divinity, these days, coming to our dusty end, any day soon, what hope can there be? Doctor Colin raises the possibility that evolution might save us, but Querry dismisses this as the 'old song of progress' (another Conradian reference), pointing out that it is 'every bit as superstitious as what the fathers believe'.

Colin, in turn, dismisses Querry's dismissal, saying that one has to gamble on one's superstitions. In a sense this is what Querry does, placing his Faith in the mysterious utterance made by his African 'servant' and fellow burnt-out case Deo Gratias. 'Pendélé,' the word the man keeps repeating when Querry finds him half dead in a swamp, does not yield an exact meaning, but Colin hazards a guess that it 'means something the same as Bunkasi - and that meant pride, arrogance, perhaps a kind of dignity and independence'.

Querry thinks otherwise. 'I am certain he meant a place - somewhere in the forest, somewhere near water, where something of great importance was happening to him.' He uses the word 'strangled' to describe how Deo Gratias felt in the leprosarium, and this may be the clue to the meaning of 'Pendélé.' According to David Ward in his critical book on literature set in Africa, Chronicles of Darkness (1989), the word seems to occupy a multiple, 'variable space in which psychological, cultural, political, religious, even mystical interpretations of independence, dignity, pride, may be entertained ... It has something to do with the constricting relationship between Deo Gratias and the world of dependence which the well-meaning missionary Fathers have set up in the interior.'

But the puzzle may not be so easily enfolded in the colonial context that Ward gives it. 'Pendélé' seems French, or possibly creolized French, rather than African: otherwise why the accents? Through the root French verb pendre, to hang, it has many connotations besides dependence. There is a glancing reference to hanging in the novel at one point, but the true suggestion of 'Pendélé' may be something closer to 'suspension' or 'support'. When Querry finds Deo Gratias it is beneath a rotten bridge made of tree trunks, and the reader immediately thinks of an earlier, extremely plangent passage:

In the deep bush trees grew unnoticeably old through centuries and here and there one presently died, lying half collapsed for a while in the ropy arms of the lianas until sooner or later they gently lowered the corpse into the only space large enough to receive it, and that was the road, narrow like a coffin or a grave.

Talking to Deo Gratias about the incident later, Querry manages to wheedle out of him that the water associated with the putative place 'Pendélé' 'fell from the sky'; and it also seems reasonably clear that the African 'was a child in those days on your mother's back'. The only certainty is that in the time of 'Pendélé' - 'nous étions heureux,' as Deo Gratias puts it. We were happy.

            The suspension that was there in those paradisal days has gone, but the accumulative power of all the se vague gestures towards the idea of suspension is considerable. They seem to me to link to the idea of the God-shaped hole that Greene inherited from Mauriac. To have been suspended at all, one needs a kind of sky-hook. Even if we have fallen, the hook was once there. Just as the amputee or leper can sense his phantom limb, so something - or Someone - once held it up.

Maybe this 'irreducible grain of faith', as Philip Stratford (one of Greene's editors) has called it, is the best we can hope for. It is a laughable idea of course, but there it is. And anyway, laughter may be what cures Querry, along with that curious form of self-suspension which involves helping others. As Doctor Colin puts it: 'He'd learned to serve other people, you see, and to laugh. An odd laugh, but it was a laugh all the same.'

Giles Foden, 2004

Trong một vài đường hướng, đây là một cuốn sách tuyệt hảo đối với tôi - mặc dù đề tài và sự quan tâm của nó, thì rõ ràng thuộc về một cõi không tuyệt hảo. Tôi đọc nó, lần đầu khi còn trẻ, dân Ky tô, lớn lên ở Phi Châu, vào lúc mà trại cùi còn phổ thông. Tôi còn nhớ, lần viếng thăm cùng với mẹ tôi, một trại cùi như thế, được mấy bà sơ chăm sóc, tại Ntakataka, nơi hồ Lake Malawi. Và tôi sợ đến mất vía bởi cái sự cử động dịu dàng đến trở thành như không có, của những người cùi bị bịnh ăn mất hết cánh tay, y hệt như được miêu tả ở trong cuốn tiểu thuyết: “Deo Gratias gõ cửa. Querry nghe tiếng cào cào cánh cửa của cái phần còn lại của cánh tay. Một xô nước treo lủng lẳng ở cổ tay giống như một cái áo khoác, treo ở cái núm trong tủ áo”.
Vào cái lúc tôi đọc nó, thì tôi đang phải chiến đấu, như những người trẻ, hay già, phải chiến đấu, và cũng không phải chỉ ở Phi Châu, với những đòi hỏi về một niềm tin, khi mà niềm tin này thì thực là "vô ích, vô hại, vô dụng, vô can…", tại một nơi chốn, bất cứ một nơi chốn, bị tai ương, bệnh tật, và cái chết nhòm nhỏ, đánh hơi, quấy rầy, không phút nào nhả ra.
Thành thử câu chuyện của Greene về một gã Querry, một tay kiến trúc sư bảnh tỏng, tới xứ Công Gô, chỉ để chạy trốn, và tìm ra một thế giới, và có thể, Chúa bắt kịp anh ta đúng ở đó, một câu chuyện như thế, làm tôi quan tâm.
*

Ui chao, đọc một phát, là Gấu bỗng nhớ đến Bếp Lửa, đoạn Tâm, ở Hà Nội, không khứng ra bưng theo VC, cũng quá chán Hà Nội, bèn qua Bắc Ninh dậy học tại một trường của mấy ông cha; dậy học dậy hiệc ra sao chẳng rõ, nhưng rõ ràng là mất niềm tin, bị mấy ông thầy tu chê, đành trở về lại Hà Nội.

Bạn, đọc lại khúc đối đáp nẩy lửa liên quan, mà chẳng... thú sao!

*

Về Bắc Ninh tôi bị cảm khản tiếng mất một tuần phải nghỉ làm việc. Nhưng buổi sáng mùa đông buồn rầu thêm. Tôi nằm lỳ trên giường không buồn trở dậy. Những tiếng ồn ào từ trong lớp giờ làm việc, ngoài sân giờ ra chơi, bay lên qua một khoảng xa cách lắm, tôi đợi từng bước chân người ngoài hành lang.
Mỗi buổi trưa ông già gác mang lại phòng cho tôi một bát cháo nóng - buổi trưa kèm theo một tờ báo hàng ngày. Tôi lười, thoái thác không xuống phòng ăn. Tôi đọc báo, nhìn cuộc đời bình thản qua như những cuộn mây xám thường ngoài cửa sổ buổi chiều. Và tôi ngủ những giấc ngủ đầy hơi thở nóng và mồ hôi cùng trống ngực.
Linh mục Tân đến thăm tôi hàng ngày khoảng 4 giờ chiều và ở lại phòng tôi chừng mười lăm phút. Nhiên săn sóc tôi vào buổi tối khi những tiê!ng chuông khóa lễ chiều đã im. Nhiên thuờng ngồi nói chuyện. Anh kể về gia đình, về thời thơ ấu, và ơn trên đã kêu gọi anh để được dâng mình cho Chúa, bằng giọng bình thản như đọc một đoạn sách thánh kinh. Bà nội anh muốn có một người con dâng cho Chúa nhưng cha anh là con một. Tiếp theo Nhiên là đứa cháu độc nhất. Đứa cháu độc nhất ấy nghe ở linh hồn mình từ nhỏ âm vang lời kêu gọi của Thiên Chúa và Nhiên mong rằng sẽ làm thỏa mãn khát vọng của những người sinh thành. Trong những lúc ấy tôi ngó lên ngọn điện yếu mỏng chập chờn như muốn tắt.
Đại không sang, những thư từ của tôi được cho vào phong bì lớn dán kín gởi sang trường. Tôi nhận được thư của Francoise trách tôi lười viết, nàng hỏi tôi có nhận được thư của nàng không. Nàng cho biết hiện đang công tác vận động những gia đình có con em chiến đấu ở Đông Dương để làm kiến nghị yêu cầu chấm dứt chiến tranh ở đây. Đồng thời cùng với một nhóm bạn hữu thanh niên, nàng đã được gặp Sartre, chất vấn về vấn đề cộng sản và cách mạng. Nàng bảo nàng hơi đen và gầy hơn nhưng cũng cao hơn. Nàng vừa kỷ niệm sinh nhật thứ muời chín của nàng.
“Pauvre Francoise!”
Hòa tả những trận mưa ở đồn điền dài ba trang giấy mỏng. Và Ngọc:
“Mày ơi!
Mày còn thì giờ để ý đến tao ư? Tao tưởng mày nghĩ đến thân phận mày cũng đã đủ lắm rồi. Thằng Bảo cho tao lãng mạn và chắc rằng chúng mày cũng đồng ý với nhau. Nhưng hỡi ôi! Lãng mạn phải là chúng mày mới đúng. Đau khổ cho nhiều vào, đọc sách cho nhiều vào, xót thương mình chưa đủ rồi xót thương người… để mơ mộng: cách mạng. Ôi chao cách mạng! Cách mạng để làm gì? Những con ngựa bị hành hạ đau quá thì lồng lên hất thằng dô kề ngã mà chạy. Chạy đi đâu? Thằng dô kề nó sẽ túm được, nó đánh đập tàn nhẫn hơn và lại sỏ cương trèo lên.
“Thế nào tao cũng bỏ đất này đi, tao can đảm thú thực như thế, chết ở chỗ khác yên thân hơn. Còn hơn chúng mày lòng tin đã mất mà không dám thú thực, mà vẫn còn cố gắng giả tin.
“Bằng chứng là mày có tự do đâu, thằng Bảo vợ con và cái be nước mắm, mày bỏ trường này rồi cũng đến trường khác. A-men, mày đang tìm về với Chúa đấy.
Cầu Chúa che chở cho cái thằng sâu kiến lúc nào cũng tưởng mình lớn ngang Đức Chúa. Làm dấu Thánh Giá và quì xuống.”
Ngọc
Tôi quên lá thư của Ngọc mở ở bàn đêm đầu giường. Buổi chiều tôi ngủ chập chờn, khi mở mắt Nhiên ngồi cạnh và đã bật đèn. Nhiên hỏi:
“Anh không ăn cháo? Để tôi bổ cam cho anh xơi.”
Tôi ngồi dạy nói:
“Cám ơn anh, tôi có thể làm lấy được.”
Tôi bổ cam ở bàn, nhìn ra cửa sổ, gió khoan khoái một chút.
Nhiên hỏi:
“Anh cho là có Thượng Đế hay không?”
Tôi suy nghĩ rồi trả lời:
“Câu hỏi ấy chưa bao giờ làm tôi thắc mắc cả.”
Tôi không nghĩ đến nó.
Nhiên lại hỏi:
“Anh có nhận rằng ở đời có một cái gọi là Thiện, một cái gọi là Ác, có công bằng, có tự do, bác ái…"
Tôi trông thẳng vào mặt Nhiên đáp:
“Có chứ tại sao không?”
“Vậy mà anh lại không tin Thượng Đế thì lạ thật.”
“Tôi tưởng những ý niệm ấy họp nhau thành một ý niệm hoàn hảo hơn tất cả là Thượng Đế. Thường thường người ta nghĩ một vài ý niệm khó thỏa hiệp vớ nhau như bình đẳng và tự do, nhưng đạt đến sự hòa hiệp chính là tìm về Thượng Đế rồi còn gì.”
Tôi bước vài bước đắn đo:
“Tôi nhắc lại với anh tôi không suy nghĩ về vấn đề ấy. Theo tôi có những lúc người ta cần giải quyết giữa người với người và Thượng Đế không nên có mặt ở lúc ấy. Có mặt khi không cần thiết, Thượng Đế sẽ bị nhơ nhuốc lây và có thể bị mất ngôi. Mà ngôi Thượng Đế có lẽ cần thiết lúc khác.”
“Thượng Đế sẽ giải quyết được những vấn đề của loài người nếu loài người biết tìm về Người.”
“Không, tôi không tin như thế, Thượng Đế không sống cái sống xác thịt của nhân loại. Khi Thượng Đế nhập thể thành người như Chúa Jésus hay Phật Tổ thì chính ở những người ấy Thượng Đế đã bị lôi kéo vào tấn thảm kịch riêng tư của loài người, và chỉ có thể thoát ra với sự thất bại…”
Những buổi tối tiếp theo, Nhiên thưa sang thăm tôi - Tôi nằm nghe tiếng động ngoài hành lang và lòng mình.
Tôi trả lời Ngọc:
“Ngọc,
Con sâu ở giữa tim giữa hồn, giữa não, mày nhớ không? Đi đâu cũng chỉ là mày – đau khổ và nhục nhã. Mà nào riêng có đất nước này hổ nhục thôi đâu, mọi nơi mắt mày cũng chỉ nhìn thấy như đây. Không trốn được đâu trừ khi mày trốn được lòng này.
Nhưng thôi tao vẫn cầu chúc cho mày đi cho thỏa dồn nén, để ngó thấy ở bất cứ một góc địa cầu nào những điều ghê tởm không muốn ngó, rồi mày sẽ trở lại, tao tin như vậy, nhất định sẽ trở lại. Tất nhiên chán chường hơn nữa, nhưng từ chỗ chán chường cuối cùng ấy tao còn mày hay mất mày vĩnh viễn.
Ngọc ơi! Mày có nhẩy xuống biển ngủ ở dưới ấy không? Con sâu ở giữa tim, giữa hồn, giữa não.
Trước khi đi hãy thư cho bạn mày.
Tâm.”
Lễ Chúa Giáng Sinh đến gần với những ngày rét cóng hơn. Nhà trường vắng ngắt, những giáo sư ngoài như tôi đã về Hà Nội cả. Mặt sân cứng ướt hiu quạnh không cây cối, tôi bước trên sạn vụn theo một cửa ngách sang nhà thờ. Màu đá xám cao và lạnh lẽo thêm.
Những chiếc đen mầu hình ngôi sao, những dây hoa giấy sặc sỡ buồn cười.
Vòm nhà thờ sâu, ánh sáng mờ ảo.
Tôi đi bên những hàng ghế mộc, đến máng cỏ Chúa Hài Đồng. Tôi đứng cách xa ngắm những hình tượng được xếp đặt khéo léo. Vài người đàn bà nhà quê hình như ở chợ rẽ vào, quỳ gối kính cẩn.
Rồi tôi xuống Đáp Cầu cho đến hết buổi sáng.
Tôi vẫn chưa biết nên về Hà Nội hay nên giam mình một tuần lễ trong chuỗi ngày rét mướt ở tỉnh lỵ. Con đường dốc, những sườn núi trơ đất và đá đỏ, gió và hơi nước quyến lấy nhau ở không trung làm khói đặc nặng nề, không một tiếng động ngoài tiếng nổ của động cơ. Chiếc xe hàng đã đổ hết khách ở Bắc Ninh chỉ còn lại vài người. Thị xã tiêu điều những mặt nhà méo lệch. Quán chợ lụp xụp nhớp nháp; chợ còn lại dẫy tường trắng loang lỗ vết tích cũ.
Bữa ăn với vợ chồng Long trong một gian buồng hẹp ấm, mâm bằng gỗ.
Tôi trở về Bắc Ninh gần ba giờ chiều.
Tôi ngồi trong quán nước ở bến xe trong sự náo nhiệt ấm áp của những người xuôi ngược và những người làm xe. Ở đây có những bát nước chè tươi nóng, điếu thuốc lào. Trời mưa bay. Bỗng tôi trông thấy Hạnh, nàng mặc tấm áo dài thâm đi ở ngoài. Nàng chào tôi và ghé vào quán.
Tôi hỏi:
“Cô đi Hà Nội?”
“Vâng.” Hạnh đáp.
Tôi mời nàng uống nước và chúng tôi uống những bát nước chè tươi xanh nóng rộp lưỡi. Hạnh hỏi tôi:
“Anh cũng về Hà Nội?”
Tôi chưa biết trả lời thế nào Hạnh đã tiếp:
“Nếu tiện anh đi xe của em cùng về.”
Nàng nói tự nhiên còn tôi lúng túng. Hạnh lại nói:
“Chỉ sợ anh chê đi xe chở hàng thôi.”
Hạnh đưa tôi ra xe, chiếc xe cam nhông chuyên chở hàng hóa. Sau xe trống, ngoài một thùng đựng ét xăng của nhà binh bỏ không và mấy tấm bao vải.
Tôi và Hạnh ngồi phía trên cùng người tài xế và người phụ xe ở đằng sau. Xe ra khỏi thị xã cùng với hạt mưa dầy hơn. Người tài xế đứng tuổi hai bàn tay khô khan gân guốc chụp trên đầu chiếc mũ cát két dạ. Anh phụ xe trẻ tuổi nói qua lỗ hổng lên với bác tài một câu gì. Hạnh ngồi sát vào tôi và tôi nhận hơi ấm của nàng.
Nhìn thấy ở ngực Hạnh đeo hình thánh giá, tôi hỏi:
“Em theo đạo?”
Hạnh gật đầu trả lời:
“Khi còn ở hậu phương, bây giờ thì thôi rồi.”
Một lát sau, xe chạy đều tốc lực, màu trắng phủ những cánh đồng hai bên đường. Tôi hỏi Hạnh:
“Em còn nhớ về anh xưa hay không?”
Hạnh ngước mắt nhìn tôi rồi trả lời:
“Em nhớ những ngày nghỉ học anh thường đi theo em. Hồi ấy nhà em ở hai nơi, Thị Cầu và Đáp Cầu, nhà anh ở khoảng giữa con đường ấy. Đi về em phải qua nhà anh. Em mặc áo trắng và cặp tóc và em đã được nghe anh nói là em đẹp nhất Thị Cầu.”
Tôi nắm bàn tay nhỏ bé của Hạnh và để vào lòng bàn tay tôi từ lúc nào, rất cảm động.
Hạnh nói tiếp:
“Một lần anh Long và một người bạn nữa đã thách anh đến vuốt tóc em và anh đã làm thật. Ở con đường ra đồng trước cửa nhà một người Pháp có nuôi một đàn ngỗng dữ và em đã về mách nhà anh cái tội trêu trọc em và tội đứng đó ăn cắp trứng ngỗng.”
Tôi nắm chặt hơn tay Hạnh, có cảm giác hổ thẹn về những hành động ngây thơ táo bạo và tôi đáp:
“Nhưng em cũng biết là bà ngoại anh chẳng bao giờ trị tội anh cả.”
Hạnh gật đầu và cái búi tóc nghiêng xuống vai về phiá tôi. Hạnh hỏi lại tôi:
“Học hết lớp nhất anh đi Sài Gòn? Anh làm gì?”
Tôi nói điềm nhiên và thành thật, ngoài ý muốn:
“Anh đã bán báo, làm thợ, và học nghể chữa ô tô.”
Đến Hà Nội, mưa lớn hơn. Chúng tôi cùng đi ăn cơm với nhau.
Và đêm ấy tôi ngủ với Hạnh ở khách sạn
*
Thời trung học, Gấu có một anh bạn, học tiếng Tây với một ông giáo sư, tên D. Ông này mê TTT, mê đoạn trên quá, bèn bắt học sinh dịch qua tiếng Tây, nhất là cái đoạn đối đáp nẩy lửa:

“Tôi nhắc lại với anh tôi không suy nghĩ về vấn đề ấy. Theo tôi có những lúc người ta cần giải quyết giữa người với người và Thượng Đế không nên có mặt ở lúc ấy. Có mặt khi không cần thiết, Thượng Đế sẽ bị nhơ nhuốc lây và có thể bị mất ngôi. Mà ngôi Thượng Đế có lẽ cần thiết lúc khác.”
“Thượng Đế sẽ giải quyết được những vấn đề của loài người nếu loài người biết tìm về Người.”
“Không, tôi không tin như thế, Thượng Đế không sống cái sống xác thịt của nhân loại. Khi Thượng Đế nhập thể thành người như Chúa Jésus hay Phật Tổ thì chính ở những người ấy Thượng Đế đã bị lôi kéo vào tấn thảm kịch riêng tư của loài người, và chỉ có thể thoát ra với sự thất bại…”

Nguyễn Đông Ngạc & NQT
@ Montreal cc 1995
Trong Bếp Lửa, Thanh Tâm Tuyền đã để cho một nhân vật nói lên nhận định về tôn giáo: một khi nhập thế trong xác phàm, thần thánh cũng phải chịu đựng, như bất cứ một con người nào, mọi thảm kịch của nhân gian, triết hiện sinh gọi là những hoàn cảnh hữu hạn, và chỉ thoát ra bằng sự thất bại. Tư tưởng này có thể coi như chung cho các đa số các nhà văn hiện sinh tuy cách phát biểu mỗi người một khác. Sartre: Con người bị kết án phải tự do. Camus: Phải tưởng tượng Sisyphe hạnh phúc. (Sisyphe là nhân vật trong thần thoại Hy Lạp, bị tội vần đá lên núi. Gần tới đỉnh núi, hòn đá lăn xuống, và Sisyphe lại vần đá tiếp.)
Như lính giữa rừng
*
 Lần gặp bạn C, ở San Jose, khi ông anh mất, Gấu hỏi, bạn cho biết:
-Đàn ngỗng có thực. Hồi nhỏ tớ cũng sợ mấy con ngỗng đó lắm. Nhân vật trong Bếp Lửa, hầu như tất cả đều có thực ở ngoài đời.

Bếp Lửa

A Burnt-out Case

Tuy nhiên khi tôi đọc A Burnt-out Case , 1960, sau khi đọc The Heart of the Matter, 1948, thì tôi nhận ra cuốn trước, The Heart of the Matter, Trái tim của Vấn đề, thú hơn. Câu chuyện sa ngã của Scobie xem ra có nhiều lớp lang, gay cấn. Ở mức độ tiểu thuyết là phải làm hài lòng người đọc, tôi cảm thấy A Burnt-out Case thiếu một cái gì đó. Sau này, tôi nhận ra, đây đúng là vấn đề của nó: Cuốn tiểu thuyết được viết ra, để diễn tả một cái gì thiếu vắng; để làm cho bạn cảm thấy một điều gì đó, đúng điều bạn mong mỏi, thì thiếu, vắng!

Bài giới thiệu của James Wood cũng thú lắm. Tay này nhắc một câu của Kierkegaard: Lũ man rợ, vô thần phạm tội, tất nhiên, nhưng khác dân Ky tô: phạm tội "trước Chúa". Và chỉ dân Ky tô thì mới phải còng lưng gánh gánh nặng tội lỗi, thứ tội lỗi không làm sao trốn thoát: Tội nguyên thuỷ, tội tổ tông. Tội của Adam.
Từ đó, chỉ có những người thực sự có niềm tin Ky tô thì mới tới được "điểm lạnh của tri thức về cái sự thất bại tuyệt đối", "the freezing point of knowing absolute failure".
Sai.
Bởi vì không phải dân Ky tô, Gấu cũng đã từng kinh nghiệm "thất bại tuyệt đối", khi BHD cứ thế mà đi, chẳng thèm quay nhìn lại, như những ngày nào nơi cổng trường Gia Long:
“Khi em đi vô cổng trường, rồi anh đừng có đứng lại lâu vì em sẽ biết anh đang nhìn em, em phải quay lại mỉm cười nhìn anh, lũ bạn vô lớp lại có chuyện để nói..."

'But if we are incapable of love?'
'I'm not sure such a man exists. Love is planted in man now, even uselessly in some cases, like an appendix. Sometimes of course people call it hate.'
'I haven't found any trace of it in myself.'
'Perhaps you are looking for something too big and too important. Or too active.'
'What you are saying seems to me every bit as superstitious as what the fathers believe.'
'Who cares? It's the superstition I live by. There was another superstition - quite unproven - Copernicus had it - that the earth went round the sun. Without that superstition we shouldn't be in a position now to shoot rockets at the moon. One has to gamble on one's superstitions. Like Pascal gambled on his.' He drank his whisky down.
'Are you a happy man?' Querry asked.
'I suppose 1 am. It's not a question that I've ever asked myself. Does a happy man ever ask it? I go on from day to day.'
'Swimming on your wave,' Querry said with envy. 'Do you never need a woman?'
'The only one I ever needed,' the doctor said, 'is dead.' 'So that's why you came out here.'
'You are wrong,' Colin said. 'She's buried a hundred yards away. She was my wife.'
A burnt-out case p.117
Nhưng nếu đàn ông chúng ta không có khả năng, không thể… iêu?
Tôi không tin có thứ đàn ông đó. ‘Yêu’ cắm vào một người đàn ông, ngay cả khi vô dụng, trong vài trường hợp, giống như cục thịt dư. Đôi khi, có vài người gọi là ‘thù’
Tôi đếch thấy một tí dấu vết nào của cái thứ đó trong người tôi.
Có thể, ông tìm một cục gì lớn hơn, quan trọng hơn. Hay cựa quậy dữ dằn hơn.
Điều ông nói sao nghe như trò mê tín của mấy ông thầy chùa.
Ai cần? Chính là trò mê tín mà tôi đang sống với nó. Có một thứ mê tín khác, gần như không thể nào chứng minh – Copernicus có thứ này – trái đất quay quanh mặt trời….
*
'A superb storyteller'
New York Times

When Querry, a world-famous architect, finds he no longer enjoys life or takes pleasure in art he sets off on a voyage. Arriving anonymously at a leper colony in the Congo, he is diagnosed as the mental equivalent of a 'burnt-out case', a leper mutilated by disease and amputation. Querry slowly moves towards a cure, his mind getting clearer as he works for the colony. However, in the heat of the tropics, no relationship with a married woman, however blameless, will ever be taken as innocent ...

Khi Querry, một kiến trúc sư nổi tiếng thế giới, chán đời, hết còn say mê ‘viết phê bình’, anh bèn làm một chuyến đi xa, và ‘len lén, chẳng dám cho ai biết, như một gã vô danh’, anh tới xứ cùi ở Congo, được chẩn đoán, và khám phá ra, bịnh của mình, về mặt tinh thần, chẳng khác gì một trường hợp ‘cháy cho đến lụi tàn’, một ca cùi, cơ thể cứ thế mà trụi đi dần, bằng rơi rụng, bằng tùng xẻo.
Querry được lần hồi chữa trị, và lần hồi cái đầu của anh trở nên trong sáng hơn, khi anh làm việc cho xứ cùi. Tuy nhiên, giữa cái nóng của vùng xích đạo, không một liên hệ với một người đàn bà có chồng, dù bảnh tỏng cỡ nào, thì cũng đếch được coi là ngây thơ, vô tội…

‘Một mình một cõi của riêng mình, bởi riêng mình… đúng là một ký sự gia tối hậu của ý thức và cơn xao xuyến của con người của thế kỷ 20’.
William Golding