Sir
V.S. Naipaul (1932- ): Nobel văn chương 2001.
Giải
thưởng văn chương Nobel năm nay đã được trao cho nhà văn Anh, gốc
Ấn, V(idiadhar) S(urajprasad) Naipaul, sinh tại Chaguanas, gần Port of
Spain, thuộc Trinidad, “vì đã nhập làm một - một lối viết tự sự mẫn cảm
và một cái nhìn soi mói đừng hòng mong mua chuộc – vào trong những tác
phẩm bắt chúng ta nhìn vào những cuộc đời bị vùi giập” (bản tiếng Anh:
“… for having united perceptive narrative and incorruptible scrutiny in
works that compel us to see the presence of suppressed histories”).
Một
tác giả gây tranh luận (“Controversial author”) đã thắng giải văn
chương Nobel, theo như một ký giả. Hàn Lâm Viện Thụy Điển đã đặc biệt
nhấn mạnh tới cuốn tiểu thuyết mang tính tự thuật “The Enigma of
Arrival” (tạm dịch “Bí ẩn khi tới”, 1987), coi đây là “hình ảnh, cứ thế
mà lặng lẽ suy sụp, của văn hoá thực dân cũ, và sự suy tàn của những
xóm làng Âu Châu” (“an unrelenting image of the placid collapse of the
old colonial ruling culture and the decline of European
neighbourhoods”. Luôn cả “cái nhìn soi mói không thể nào bị mua chuộc”
đối với xã hội hậu thuộc địa, và những nhận định gay gắt đối với Hồi
giáo chính thống (Muslim fundamentalism).
Naipaul
được chọn, trong một danh sách chót gồm năm người. Tên những người còn
lại phải 50 năm sau mới được công bố, nhưng theo tin tức hành lang,
trong đó có nhà văn người Israel, Amos Oz, nhà văn Nam Phi, JM Coetzee,
nhà văn người Canada, Margaret Atwood, và nhà văn người Mỹ, Philip Roth.
Trên
VHNT, người viết đã từng giới thiệu Naipaul, trước khi ông được Nobel,
nay xin đăng lại, và tiếp đó, xin cống hiến bạn đọc một số nhận xét, và
phản ứng của một số tác giả, và của chính Naipaul, trước tin ông được
Nobel.
***
“Con
người và nhà văn là một. Đây là phát giác lớn lao nhất của nhà văn.
Phải mất thời gian – và biết bao là chữ viết! – mới nhập một được như
vậy.”
(Man and writer were the same person. But
that is a writer’s greatest discovery. It took time – and how much
writing! – to arrive at that synthesis)
V.S. Naipaul, “The Enigma of Arrival”
Trong
bài tiểu luận “Lời mở đầu cho một Tự thuật” (“Prologue to an
Autobiography”), V.S. Naipaul kể về những di dân Ấn độ ở Trinidad.
Do muốn thoát ra khỏi vùng Bắc Ấn nghèo xơ nghèo xác của thế kỷ 19, họ
“đăng ký” làm công nhân xuất khẩu, tới một thuộc địa khác của Anh quốc
là Trinidad. Rất nhiều người bị quyến rũ bởi những lời hứa hẹn, về một
miếng đất cắm dùi sau khi hết hợp đồng, hay một chuyến trở về quê hương
miễn phí, để xum họp với gia đình. Nhưng đã ra đi thì khó mà trở lại.
Và Trinidad tràn ngập những di dân Ấn, không nhà cửa, không mảy may hy
vọng trở về.
Vào
năm 1931, con tầu SS Ganges đã đưa một ngàn di dân về Ấn. Năm sau, trở
lại Trinidad, nó chỉ kiếm được một ngàn, trong số hàng ngàn con người
không nhà nói trên. Ngỡ ngàng hơn, khi con tầu tới cảng Calcutta, bến
tầu tràn ngập những con người qui cố hương chuyến đầu: họ muốn trở lại
Trinidad, bởi vì bất cứ thứ gì họ nhìn thấy ở quê nhà, dù một tí một
tẹo, đều chứng tỏ một điều: đây không phải thực mà là mộng. Ác mộng.
“Em
ra đi nơi này vẫn thế”. Ngày nay, du khách ghé thăm Bắc Ấn, nơi những
di dân đợt đầu tiên tới Trinidad để lại sau họ, nó chẳng khác gì ngày
xa xưa, nghĩa là vẫn nghèo nàn xơ xác, vẫn những con đường đầy bụi,
những túp lều tranh vách đất, lụp xụp, những đứa trẻ rách rưới, ngoài
cánh đồng cũng vẫn cảnh người cày thay trâu… Từ vùng đất đó, ông nội
của Naipaul đã được mang tới Trinidad, khi còn
là một đứa bé, vào năm 1880. Tại đây, những di dân người Ấn túm tụm với
nhau, tạo thành một cộng đồng khốn khó. Vào năm 1906, Seepersad, cha
của Naipaul, và bà mẹ, sau khi đã hoàn tất thủ tục hồi hương, đúng lúc
tính bước chân xuống tầu, cậu bé Seepersad bỗng hoảng sợ mất vía, trốn
vào một xó cầu tiêu công cộng, len lén nhìn ra biển, cho tới khi bà mẹ
thay đổi quyết định.
Chốn
cũ vẫn như xưa, nhưng chốn mới chẳng hơn gì; cha của Seepersad, chết
trẻ; gánh nặng gia đình chuyền qua ông anh lớn, còn là một đứa nhỏ, đã
phải lăn lưng vào đời, lãnh 8 xu mỗi ngày, tại một trại trồng mía – nửa
thế kỷ sau, kỷ niệm ấu thời làm ông bật khóc trước mặt đứa cháu của
mình là Naipaul. Bà chị của Seepersad, một cô gái mù chữ, bị gửi đi xa,
làm việc cho một người bà con trong gia đình; bà chịu đựng hai cuộc hôn
nhân bất hạnh. Quãng đầu đời của Seepersad cũng chẳng hân hoan thơ thới
gì. Ông sống với người chị/em của mẹ mình, ngày đi học, đêm làm việc
tới khuya trong một cửa tiệm. Sau này, khi đã có vợ, có thời gian ông
phải sống bám vào gia đình bà vợ giầu có. Mãi sau đó, ông cố kiếm đường
ngoi lên, bằng một việc làm tại một tờ báo ở Trinidad,
tờ Guardian; bà mẹ vẫn sống, và sau cùng chết, trong nghèo nàn cùng cực.
Chính
cái nền đó, – những thảm kịch nho nhỏ của một nhóm người nghèo đói, bị
đánh bật ra khỏi nơi chôn nhau cắt rốn, túm tụm với nhau tại vùng West
Indies, Trinidad – đã làm cho “Một căn nhà cho Ông Biswas” (1961) -
nhân vật chính lấy khuôn mẫu từø người cha của Naipaul - trở thành một
trong những cuốn tiểu thuyết viết bằng tiếng Anh tuyệt vời nhất của thế
kỷ 20. Hơn thế nữa, nó còn là một tài liệu giá trị, về một phần đất
không ai thèm ngó tới - theo nghĩa tinh thần – của thế giới. Không thèm
ngó tới, bởi vì đôi khi, nó, và những phần đất tương tự như nó, có vẻ
như chẳng có gì đủ quan trọng, để được nhân loại để ý ghi chép, về mặt
chính trị cũng như văn hóa, và thường ra, những vùng đất như thế đó
chẳng thể nào đẻ ra được những nhà văn, nhà trí thức: chính những người
này [mới] có thể ghi nhận sự thịnh suy của chúng.
Naipaul
đã mượn luôn những câu chuyện về thời thơ ấu ông bố, như là một đứa trẻ
nhà quê Ấn Độ, rồi những năm tháng đầu tiên sống đời di dân tại một
vùng quê Trinidaa, một cuộc đời mà Seepersad đã cố gắng ngoi lên, và
rồi viết về nó. Viết, đối với ông bố của Naipaul, là “tất cả, cho dù
nghịch cảnh”: nó là hứa hẹn về một phẩm giá con người, một “từ chối bị
tiêu diệt”. Ông đã truyền lại cho người con, và với cả hai, là mong ước
“một sự công chính, ở một tương lai nào đó”. Trên tờ Điểm Sách Nữu Ước,
Pankaj Mishra, khi điểm những lá thư nhà (“Giữa Cha và Con: Thư
Nhà”, “Between Father and Son: Family Letters”.
V.S. Naipaul, nhà xb Knopf) đã coi nghèo đói, nỗi sợ
bị tiêu diệt (extinction), hy vọng một sự công chính (justice), và viết
như một cứu chuộc, là những đề tài trao đổi giữa Naipaul và gia đình
(Seepersal Naipaul, ông bố là tác giả tập truyện “Những cuộc phiêu lưu
của Gurudeva”, được xuất bản “một cách riêng tư”, privately, vào năm
1943, tái bản có sửa chữa và mở rộng thêm vào năm 1976, rồi năm 1995),
bắt đầu vào năm 1950, khi Naipaul tới Anh làm sinh viên tại Oxford, nhờ
học bổng toàn phần của nhà nước thuộc địa. Ông bố lúc này coi như hết
còn làm việc được nữa; Kamla, bà chị của Naipaul, là sinh viên tại đại
học Benares Hindu University tại Ấn Độ, cô đơn, và bất hạnh (unhappy),
nhưng không làm sao có phương tiện rời bỏ. Naipaul, 18 tuổi đầu, mang
trên mình không chỉ trách nhiệm cứu thoát gia đình khỏi nỗi khốn khó,
mà còn đèo thêm tham vọng văn chương, chưa biết nó sẽ ra làm sao, và
chưa biết sẽ thực hiện như thế nào. “Bí ẩn khi tới” (1987) thoát thai
từ những lá thư nhà này, một cuốn tiểu thuyết mang tính tự thuật về một
thanh niên nhà quê hết sức ngu ngốc (profoundly ignorant) bị đánh bật
gốc, nỗi sợ hãi, chết khiếp, tứ cố vô thân không nơi nương tựa, tại Anh
Quốc.
Và như độc giả có thể đoán ra được, vượt lên những bức thư, là một bức
điện tín, gửi cho gia đình, vào đầu năm 1956: TIỂU THUYẾT ĐƯỢC CHẤP
NHẬN=YÊU, và liền sau đó, ông viết thư cho người chị: “Đó là bức thư mà
em hằng mong được viết về cho gia đình, kể từ ngày rời Trinidad. Một
bức thư về cuốn sách của em.”
***
Chính
trị hay không chính trị, không ai có thể phủ nhận tính chất văn học của
những tác phẩm của Naipaul. Năm nay 69 tuổi, nhà văn người Anh, gốc Ấn,
sinh tại Trinidad, hiện đang sống ở Anh, trong vòng trên 45 năm đã cho
ra đời tổng cộng 26 tác phẩm, nhưng tuyệt phẩm của ông là cuốn “Căn nhà
cho Ông Biswas” (A House for Mr. Biswas). Những tiểu luận, những tác
phẩm phi-giả tưởng của ông thật sống động, và cũng thật khiêu khích
(provocative).
Horace
England, chủ tịch Hàn Lâm Viện Thụy Điển, người gọi điện thoại cho
Naipaul báo tin ông được giải, cho biết, “Ông thực sự ngạc nhiên, và
tôi không nghĩ là ông giả đò. Ông thực sự ngạc nhiên, bởi vì cho rằng,
như là một nhà văn, ông chẳng đại diện cho một ai, ngoại trừ chính
mình.” Đây có lẽ cũng là một trong những lý do, ông được giải văn
chương cao quí nhất của nhân loại, cùng với Cao
Hành Kiện, năm ngoái. Nhà văn người Pháp gốc Trung Quốc này cho rằng,
câu chuyện văn chương chỉ là tri âm tri kỷ giữa những con người chẳng
cần phải gặp gỡ, hoặc chẳng thể nào có duyên được gặp gỡ, mặt nhìn mặt,
tay cầm tay nên chỉ còn trông mong vào mớ chữ nghĩa… Có vẻ như Hàn Lâm
Viện Thụy Điển đã phá bỏ truyền thống ban giải thưởng cho những công
trình văn học lớn lao, hoặc đề cao vai trò nhà văn với một nhiệm vụ cao
cả nào đó…
“Tôi
đã tưởng rằng mình ra rìa rồi.” (“I thought I was no longer in the
running, you know? I thought I had fallen away”), Naipaul nói với thông
tín viên thông tấn xã AP. Đã từ lâu, thiên hạ xì xào về ông, như là một
“chuẩn Nobel”; ông là nhà văn người Ấn đầu tiên được Nobel, kể từ
Tagore, vào năm 1913. Ông nói, sự kiện ông được Nobel là “một dâng tặng
cho cả hai, Ấn Độ, quê cha đất tổ của tôi và những đất nước khác trong
tiểu lục địa.”
Caryl
Phillips, tiểu thuyết gia người Anh mà gia đình cũng tới từ vùng Caribbean,
cho biết, ông “ngưỡng mộ tính tổng hợp giả tưởng và phi-giả tưởng của
Naipaul”. “Ông ta ôm gọn cả hai dạng văn học, thông minh tài tình, và
tràn trề sinh lực, như nhau”. Nhưng Phillips nói thêm, “Naipaul không
ưa những người gốc Phi Châu, điều này theo tôi không thể giải thích,
chỉ bằng sự kiện ông gốc Ấn. Ông ta cũng ‘thật là không ưa’ người Hồi
giáo. Ông ta là một con người có đủ thứ vấn đề, với những con người ở
ngoài cái vòng tròn mà ông ta gọi là “trung tâm mang tính lịch sử”. Và
cái trung tâm này được đóng rễ ở Âu Châu.
“Giữa
những tín đồ: Một chuyến đi về vùng đất Hồi” (1981), là một ghi nhận về
chuyến đi Iran,
Pakistan,
và Indonesia.
Đây là một bức chân dung thật cay nghiệt, về những tín đồ quay lưng về
phía tiến bộ và thế giới hiện đại. Ông kết án Hồi giáo chính thống, mà
với nó, “lịch sử phải làm đầy tớ cho thần học, luật pháp tách khỏi ý
tưởng về sự bình đẳng và học vấn tách khỏi học vấn (learning is
separated from learning).”
Mới
hồi đầu tháng (10, 2001), Naipaul đã gây phẫn nộ trong
thế giới Hồi giáo, khi so sánh những hậu quả của đạo này trên thế giới,
cũng
chẳng khác gì của chế độ thực dân thuộc địa. “Nó tạo một hậu quả thê
thảm
ở những người cải đạo”, ông nói, đặc
biệt nhắm vào Pakistan, “Muốn cải đạo, bạn phải huỷ diệt quá khứ, huỷ
diệt đời
mình (your history).” Ông mô tả việc “quên mình”, “bỏ ngã” (abolition
of the
self) mà Hồi giáo đòi hỏi còn tồi tệ hơn sự huỷ diệt căn cước của một
con người
dưới chế độ thực dân thuộc địa. Một thành viên của Hàn Lâm Viện Thụy
Điển, Per
Wastberg, đã nói với hãng tin Reuters, Naipaul chỉ trích tất cả mọi tôn
giáo.
“Ông ta coi tôn giáo là tai họa cho nhân loại, nó thui chột mọi ước ao,
nó làm
con người hết dám suy nghĩ, tự chứng nghiệm (nguyên văn: He considers
religion as the scourge of humanity, which dampens downs our fantaisies
and our
lust to think and experiment). Trên mục này, bạn đọc chắc còn nhớ bài
phỏng vấn
George Steiner của tờ L’Express, và câu khẳng định của ông, “nếu thế kỷ
21 là
một thế kỷ của tín ngưỡng thì nó sẽ tiêu luôn”.
(xem bài “Văn
hóa không làm tăng tính
người”.)
Thật
khó mà tin được, rằng Hàn Lâm Viện Thụy Điển đã không để ý đến biến cố
911, những diễn biến theo sau, và sự kiện Naipaul luôn tỏ ra “thù
nghịch” (hostility) Hồi giáo chính thống. Cũng khó mà có thể tin được,
họ đã quên một điều, rằng họ vờ đi không lên tiếng khi cái đầu của nhà
văn Rushdie bị ra giá, trước đây, nhân vụ Quỉ Thi.
Tarek
Fateh, chủ trì chương trình TV “Ký sự Hồi giáo”, đã tỏ ra không thoải
mái (uneasy) về chuyện Naipaul được Nobel, mặc dù ông cho biết rất
ngưỡng mộ những khả năng văn học của ông ta. “Tôi thực sự tin rằng,
việc ông ta được Nobel sẽ gây ra những rắc rối sâu xa hơn nhiều, vượt
ra khỏi tầm tay văn chương”. “Nó gây tổn thương, do quá nhiều những
tình cảm chống Hồi giáo.”
Một
nhà văn gây tranh luận. Đúng như vậy. Ngay trong giới văn học, ông ta
cũng không tỏ ra nương nhẹ những “văn hữu”. Nói về James Joyce: Tôi
không thể hiểu nổi tác phẩm của một người mù. Về Dickens: Ông ta cắn
phải luỡi (tự nhại lại tác phẩm của chính mình)…
***
Hình
như Borges có nói, người ta không thể sử dụng từ ‘con dao’ trong một
thai đố mà câu trả lời là ‘con dao’; Rushdie viện dẫn nhà văn Á Căn
Đình, khi viết về cuốn “Bí ẩn khi tới” của Naipaul; và từ mà ông không
thể nào kiếm thấy ở trong cuốn sách đó, là “tình yêu”. Và một cuộc đời
không có tình yêu, hay một cuộc đời mà trong đó, tình yêu bị chôn sâu
tới nỗi không thể nào ló đầu ra, đó là điều cuốn sách của Naipaul nói
tới. Bởi vậy, nó thật buồn, thật quá buồn.
Rushdie
gọi, đó là nỗi buồn đồng quê, trong bài viết về cuốn sách, trên tờ The
Guardian số ra ngày Thứ Sáu, 13, tháng Ba, 1987, khi nó vừa được xuất
bản; sau được in lại trong tập tiểu luận “Quê hương tưởng tượng”. Khung
cảnh của cuốn tiểu thuyết, là đồng quê Anh, một thứ “khung rêu” (tên
một tác phẩm của Thụy Vũ), hay là câu chuyện về sự tàn tạ của một gia
đình miệt vườn ở miền nam nước Anh, với quá khứ thuộc địa, như là gia
tài của mẹ để lại, và rồi mang theo ra nước ngoài, của người chủ đất.
Rushdie cho rằng, thật có ý nghĩa, vì trái ngược với đa số di dân khác,
Naipaul đã chọn cho mình một vùng quê Anh, với những trang viên
(manoirs) và những con sông lượn lờ chung quanh, để mà tái định cư.
Rushdie
viết: “Di dân phải bịa đặt ra miếng đất ở dưới chân mình”. (L’immigré
doit inventer la terre qui se trouve sous ses pieds).