Trịnh Công Sơn vs Lịch Sử

Khi TCS mất, cả thành phố Sài Gòn ngày nào là hang ổ của Mỹ Ngụy để tang ông. Hãy nhìn lại rừng người đưa tiễn ông tới nơi an nghỉ cuối cùng, là đủ hiểu. 

Viết về ông, một lần, Gấu này đã viện tới Elias Canetti, nhà văn Đức, Nobel văn chương, khi ông mừng sinh nhật lần thứ năm mươi nhà văn Herman Broch:
Đừng sợ nữa. Bạn sợ như vậy là đã quá đủ cho đám tụi mình rồi. Tất cả chúng mình đều phải chết. Nhưng bạn chưa chắc đã phải chết. Có lẽ những bản rất tình ca của bạn, là cái phải đại diện cho cả lũ chúng mình với hậu thế. Bạn đã phục vụ chúng tớ bằng tình bạn trung thành và chân thực. Thời của lũ chúng ta chắc là chưa buông tha cho bạn đâu. 

[Nguyên văn tiếng Đức, bản dịch tiếng Anh của Joachim Neugroschel, trong Lương Tâm Của Chữ, The Conscience of Words : Don' t be afraid, you have been afraid enough for us. We have all to die; but it is still not certain whether you too have to die. Perhaps your very words are what must represent us to posterity. You have served us with loyalty and honesty. The age will not release you].
Nay nhân dịp tưởng niệm ông, đọc lại vài hàng của Rushdie.
*

Lullaby 

Let nations rage,
Let nations fall.
The shadow of the crib makes an enormous cage
upon the wall. 

Ru em 

Hãy để cho nhà nước phát rồ phát dại,
Hãy để cho nhà nước té chỏng khu.
Bóng của cái nôi vẽ một cái chuồng lớn
lên bức tường.
Salman Rushdie: Ghi chú về Viết và Nước [Notes on Writing and the Nation]

Hay đoạn này nũa, cũng trong bài viết đã dẫn:

Khi tưởng tượng được đam mê dẫn đường, nó lầm bóng tối với ánh sáng. Cảm một cách hung bạo, là cảm một cách khinh miệt, và cũng là cảm một cách kiêu hãnh. Những khinh miệt kiêu hãnh, yêu thương hận thù này thường đem đến cho nhà văn sự phẫn nộ của nhà nước. Nhà nước đòi hỏi quốc ca, quốc kỳ. Nhà thơ dâng hiến sự bất bình, không giao lưu, không đồng thuận. Giẻ rách.
When the imagination is given sight by passion, it sees darkness as well as light. To feel so ferociously is to feel contempt as well as pride, hatred as well as love. These proud contempts, this hating love, often earn the writer a nation's wrath. The nation requires anthems, flags. The poet offers discord. Rags.
*

HPNT đã từng phán về Văn Cao, nghệ sĩ lớn bi kịch lớn.
Ông không ngờ, câu phán dội ngược về ông.
Nối gót Kundera, Gấu này đã từng giải mã bi kịch Văn Cao: Thiên tài Mayakovski cần thiết cho Cách Mạng Nga cũng như trùm công an mật vụ Dzherzhinsky. Cũng thế, Văn Cao cần cho Cách Mạng Mùa Thu.

Nhưng bi kịch của TCS, là gì?

Theo Gấu, TCS ôm bi kịch lớn nhất của dân tộc: ông ôm giấc mơ nối vòng tay lớn, của toàn dân Việt Nam, nhưng lại bị VC nhận vơ là của họ, y hệt năm 1945, VC cướp công của toàn thể đảng phái, dân tộc, và nhận vơ là của riêng Vẹm.
Người ta tố TCS là VC vì lên Đài phát thanh Sài Gòn hát Nối Vòng Tay Lớn. Nhưng đó là điều ông mong muốn cho cả hai miền, như rất nhiều bản nhạc của ông nói lên điều này.
Không lẽ chỉ VC mới được quyền...nối vòng tay lớn?
Nếu VC có, thì đó là bịp.
Nếu chúng ta có, thì chưa thực hiện được.
*
Theo Gấu, không phải tự nhiên mà HPNT hỏi Văn Cao một câu hỏi "móc họng" như vậy (1). 
Đồng bệnh tương lân, ông biết, lịch sử sẽ không tha ông, và muốn biết cách Văn Cao trả lời lịch sử, nhưng than ôi, khi ông trả lời lịch sử qua miệng bà đồng TK, ông lại dùng cơ may này để phạng một số người trong đó có TC. Xin trích dẫn:
TK: Xin anh một lời kết cho buổi nói chuyện hôm nay. Đối với những người đã "kết tội" anh, anh nghĩ sao? Và nói rộng ra đến tình trạng chung của các sự ước đoán và quy kết.?
HPNT: Xin cám ơn đài RFI và chị Thụy Khuê đã dành cho tôi một cơ hội để tự bạch trước thính giả mà lâu nay, chắc có không ít người đã căm hận tôi, do tin lầm vào những lời vu khống của người khác. Người đời thường tình, dễ nghe, dễ tin, không nói làm gì; ở đây lại là những người cầm bút, là nhà văn, là nhà báo, họ chưa quen biết tôi, và tôi cũng chưa quen biết họ bao giờ. Sao người ta lại cứ mải say mê trong hành động vu khống kẻ khác như vậy. Sự lên án hoặc buộc tội là quyền chọn cách nhìn cuộc chiến, nhưng sự vu khống lại thuộc về nhân cách của người cầm bút.
Tôi đã nói hết sự thật trong một lần. Xin thưa, từ nay đừng bắt tôi phải chịu trách nhiệm những tội lỗi mà tôi không hề đụng tay tới bao giờ, và mọi sự phán xét xin hãy dành cho những kẻ thích tạo dựng tên tuổi bằng cách lấy nhọ nồi bôi vào trán người khác.
Tôi xin chân thành biết ơn sự quan tâm của quý vị thính giả dành cho câu chuyện có phần nào liên quan tới lương tâm và danh dự của tôi, và xin bạn hữu ở khắp bốn phương trời, hãy giữ trọn vẹn lòng tin vào thằng bạn ngày xưa của mình, rằng Tường vẫn là một con người tính bản thiện.
(1) Đêm ấy, trong cuộc tâm tình nghệ sĩ của Văn Cao với những ngư phủ trên Phá Tam Giang, tôi muốn biết một điều mà với tôi là một bí ẩn thuộc về đời ông:
-Tại sao kháng chiến chống Pháp, anh vẫn vẽ, vẫn làm thơ, nhưng người ta không nghe anh hát nữa?
-Hồi nhận viết Tiến Quân Ca, tôi không hề chuẩn bị trước để làm một bài hát, mà một đặc nhiệm nguy hiểm của đội biệt động. Tôi là đội viên biệt động vũ trang. Nhiệm vụ của tôi là trong một đêm, cầm một khẩu súng, vào một thành phố, để giết một người. Tôi đã làm xong việc ấy. Đó là chiến tranh, và căm thù, đơn giản thôi. Những ngày đầu sau chiến tranh, tôi đã trở lại căn nhà ấy, thấy còn lại một gia đình mẹ góa con côi. Làm sao tôi có thể nói điều cần thiết nhất đối với tôi trong những bài hát sau đó? Nói về chiến công, hay phải nói một điều gì khác? Nên tôi im lặng, và chỉ viết nhạc không lời.
*
Trong bất cứ một người Miền Nam nào, đều có giấc mộng vòng tay lớn. Nó được biểu hiện qua những hình ảnh, thí dụ như cảnh người lính miền nam cởi bỏ bộ đồ trận, trong ngày 30 tháng Tư; cảnh Dương văn Minh, khi nói với những người tới bắt ông: Tôi chờ các ông để bàn giao…
Những người trẻ tuổi, gạt bỏ chất phản chiến, chỉ nhìn Trịnh Công Sơn như một nhạc sĩ của tình yêu, và vượt qua nó, một thi sĩ. Ông sẽ sống mãi như vậy: nhạc sĩ của những cuộc tình dang dở: đây là một điều may khi giấc mộng lớn biến thành ác mộng, hay là một bất hạnh đối với ông?
Người ta không hiểu tôi.
(Trịnh Công Sơn)
Convaincre est infécond.
(Thuyết phục là cằn cỗi).
(Walter Benjamin. "Đường một chiều")
*

Hình ảnh, đao phủ và nhà thơ cùng ngồi ngự trên ngai, trong thế giới toàn trị, của Kundera, mà Gấu mượn, để nói về Văn Cao của Cách Mạng Mùa Thu, và HPNT, của tàn sát Mậu Thân, xem ra nặng nề quá!

Thế rồi bật ra một hình ảnh đẹp hơn nhiều, của Đông Phương. Đó là hình ảnh Kinh Kha sang Tần, tính làm thịt bạo chúa.
Kiếm sĩ cứ ngần ngừ, dùng dằng, không muốn đi, vì, thiếu tiếng đàn của Cao Tiệm Ly!
Phải có tiếng đàn của Cao Tiệm Ly, thì đường gươm đi mới ngọt được, và bạo chúa chắc chắn phải chết!
Than ôi, tiếng đàn của Trịnh Công Sơn không lẽ lại thua tiếng đàn Cao Tiệm Ly ư?
*
Trong bài viết mới đây, trên talawas, Bùi Văn Phú tìm cách chứng minh, TCS không phải là VC, khi ông so sánh với mấy thứ chính cống Bà Lang Trọc, thí dụ như HPNT, hay Lữ Phương, hay Huỳnh Tấn Mẫm.
Hiển nhiên, TCS không là VC. Giả như VC có những người như TCS thì đâu còn là... VC?
Đây cũng là điều tác giả bài viết nghĩ tới, khi ông giả sử, nếu TCS ở Miền Bắc thì may lắm cũng trở thành một thứ như Văn Cao.
Chính cái sự giả dụ của ông, đó, nói lên cái tuyệt vời của Miền Nam. Chỉ ở Miền Nam, chúng ta mới có cái thời của chúng ta, theo nghĩa, bạn có thể chọn cho mình một cách ở đời.
Ở Miền Bắc, không có thời, không có người, chỉ có...  Đảng.

Đẩy lên một mức cao hơn nữa, không có thời, là không có gì hết.
Đây là ý của Erhart Kastner, được Rudiger Safranski dùng làm đề từ cho cuốn viết về Heidegger của ông: Heidegger và thời của ông  [nguyên bản tiếng Đức, bản dịch tiếng Pháp của Isabelle Kalinowki, nhà xb Grasset]:
Une vérité doit pouvoir bénir le temporel, comme on disait autrefois; sans quoi elle est dépourvue de monde...
Một chân lý thì có thể chúc phúc cho thời, như người xưa nói; nếu không, nó sẽ không có đời...

Quả là chúng ta đã có một "thời của chúng ta", những năm trước 1975. Chúng ta có thời, có người, có đời. Trong "có người", chúng ta có cả những người như HPNT, như Đào Hiếu, thí dụ.
Và tất nhiên, có TCS!

Không phải "tự nhiên, tình cờ" mà một cô bạn của HPNT ở hải ngoại hỏi ông, vưỡn vác thánh giá? [Gấu đọc trên Hợp Lưu]. Hỏi như thế, hiểu theo một nghĩa nào đó, là muốn ông chấp nhận sự thách đố là "vụ án Mậu Thân", đối diện với nó, không thể trả lời thoái thác, lúc đó tôi ở trên rừng được.

Rudiger Safranski viết: Tên của Heidegger mở ra chương hấp dẫn nhất của lịch sử tinh thần Đức của thế kỷ 20. Phải kể nó ra, cả tốt, cả xấu, và vượt cả xấu lẫn tốt.... Câu chuyện về cuộc đời và câu chuyện về tư tưởng của Heidegger là một câu chuyện mới về Faust...
Liệu HPNT và, quá cả HPNT, liệu, bất cứ một cá nhân nào trong chúng ta Miền Nam, đều đã từng ký hợp đồng với Quỉ, khi cầu cứu VC Miền Bắc, khi chấp nhận chấm dứt cuộc chiến với bất cứ giá nào, khi tặc lưỡi nghĩ thầm, một tên Yankee mũi tẹt, máu đỏ da vàng, thì hẳn là hơn một tên Yankee mũi lõ?
*
1996
"J'écris depuis que tu me lis
Les mots sont en retard sur nos vies"
Christian Bodin (L'inespérée)
(Tôi viết kể từ khi em đọc
Chữ sao muộn màng so với đời sống của chúng ta)
*
Đau khổ nhất là những ngày cô bạn đi lấy chồng. Vẫn những ngày tháng ngây ngô bên mớ máy móc, nghe tiếng người nói xôn xao từ những thành phố xa lạ phía bên ngoài địa ngục, qua đường dây điện thoại viễn liên, mơ màng tưởng tượng chiến tranh rồi sẽ qua đi, cô bạn rồi sẽ hạnh phúc, hạnh phúc... Hết còn nỗi ngây thơ tưởng mình ở trên cao, trên tận đỉnh cồn, thấy hết, hiểu hết. Vẫn những đêm dài điên cuồng đuổi theo bóng mình sợ hãi trốn sâu dưới đáy địa ngục, trong những hang cùng ngõ hẻm thành phố, chạy hoài, chạy hoài, không còn nơi để ghé, không còn chỗ để ngừng... Chỉ mong gặp lại những hồn ma quen, những gã phóng viên người Nhật, người Mỹ, hai gã chuyên viên Phi Luật Tân, để hỏi coi họ có còn luyến tiếc đất nước này hay không, chỉ muốn la lớn, tôi yêu em, tôi yêu em, cho cả thế giới, cả loài người đều nghe...
Cho người chết gật đầu thông cảm
Trên đây, là một mẩu của "Thời của Gấu"
*
[Theo Gấu, sự kiện Miền Bắc không có thời, không có người, chỉ có Đảng, chính là nguồn cơn của thảm họa hậu chiến Việt Nam. Đây là một "vấn lạn" nhớn, rất nhớn, Gấu sẽ tà tà trình bầy sau...]