 Ngạc nhiên và thất vọng |
Tô Hoài
- nhìn từ một khoảng
cách gần Vương
Trí Nhàn ( 11/23/2009
4:09:44 PM ) Lâu
nay, chúng ta mới chỉ
quen với loại chân dung nhân vật hoặc là rất đẹp hoặc là bị biếm họa mà
trở nên
méo mó nhếch nhác. Đặt các bức chân sung văn học ấy cạnh những tác phẩm
trắng
đen rõ ràng, ta tốt nó xấu sẽ thấy một sự trùng hợp không vẻ vang gì.
Bức chân
dung Tô Hoài nhìn gần của Vương Trí Nhàn cho thấy những nét khác lạ và
độc đáo.
Vẫn tràn đầy các gam mầu ấm áp, không yêu quý nhau không thể có gam mầu
ấy;
nhưng nhân vật hiện ra với khá nhiều mảng tối, mới trông tưởng bị nhọ,
nhìn lâu
hoá ra đó là những tương phản để thấy một chiều sâu đầy đặn vạm vỡ; vừa
có tính
khác lạ vừa rất đỗi thân thuộc với con người. Không phải tất cả những
nét vẽ
của Vương Trí Nhàn đều đúng, chỉ có sự công phu hết lòng thì rất đáng
nể trọng
và điều đó bất ngờ lại cho thấy một chiều kích mới của nhà văn Tô Hoài
- viết
đến 14.000 chữ mà vẫn chưa hết về ông! 1986 Những
suy nghĩ khi nhớ lại Tự truyện
Rồi
chúng tôi ôm nhau khóc,
không rõ khóc vì sao, vì buồn vì phải xa nhau, hay vì nghĩ rằng nghề
này khó
quá, không bao giờ đi đến cùng. Trong
chuyến đi Sơn Tây. Cũng
như nhà văn của mình bao
giờ cũng phải có một nghề gì đó. Và cái nghề đó ám vào ý nghĩ của anh
ta, có
mặt trong trang viết của anh ta. Một lần
nào đó, tôi hỏi rằng
Tô Hoài làm sao có thể thượng vàng hạ
cám gì cũng đọc - Đó là
thói quen của người
tự học. Bí
quyết sống của Tô Hoài là
trừ việc viết ngoài ra, không bao giờ làm gì, mà cũng không bao giờ bỏ
việc gì. Mặc dù
chuyển đi không làm
Tổng biên tập tờ Người Hà Nội nữa,
nhưng Tô Hoài vẫn nhận làm chủ tịch Hội đồng Biên tập cho báo. Khi tôi
nhờ báo này đăng hộ
mấy bài thơ cũ của ông cụ, bố ông Nguyễn Thao Lược, thì tự tay Tô Hoài
chữa mực
đỏ cẩn thận gửi cho báo. Và ông hứa, thể nào họ cũng đăng. Tô Hoài
hay nói với tôi. - Nếu
không có Cách mạng, ông
Thi ông ấy đi làm quan huyện, ông Bổng đi làm giáo sư. Còn tôi, tôi vẫn
là
người viết văn. Lê Đạt
kể về Tô Hoài: Có lần
bàn chuyện gì đó, về Nguyễn Đình Thi. Mình mới bảo đối với Thi, mình
hơi khó,
không dám nói đến cùng. Vì hồi kháng chiến bọn mình rất thân với nhau.
Có cái
gì nó cũng kể với mình. Thi thường đọc thơ cho mình nghe. Tô Hoài
cãi: Sao tôi cũng
thân với nó, mà nó không đọc. Có gì đâu, ông lúc ấy là thư ký của mấy
ông to.
Thi nó đọc ông nghe, để ông về ông nói giúp cho nó, đơn giản thế thôi. Một chi
tiết lặt vặt ở miệng
Lê Đạt: - Có
lần, hồi kháng chiến,
phải họp để phê bình Tô Hoài đánh vợ. Tô Hoài cho một câu gọn lỏn, các
cậu
không biết chứ đánh vợ xong, vợ nó chiều lắm. Hình như, cũng Lê Đạt
nói, cái
lão Tô Hoài ấy từ thuở trai tráng, đã sống nhờ đàn bà, và sự thật là đã
có
nhiều bà lắm. - Bởi
lẽ -- tôi nghĩ -- ông
Tô Hoài có cái thiết thực của đàn bà. 16/10/94 Đọc bài
Vũ Quần Phương: Tô
Hoài - văn và người trên tạp chí Văn học, số 8-1994. Tô Hoài đối xử
giỏi. Người
được yêu thì biết, mà người bị ghét, không thấy là cần báo thù. Có mặt
Tô Hoài
trong các buổi họp, người ta không cảm thấy bị lái. Không có mặt người
ta không
cảm thấy bị trống. Anh em làm việc với Tô Hoài thấy có thể hợp tác được. 4/11/94 Đi Điện
Biên với nhóm Đề
cương văn hoá. Ai đó
định rủ đến nhà Lương
Quy Nhân, nhưng Tô Hoài gạt đi. - Đừng
đến. Đến bây giờ, các
anh ấy hay buồn, vì thấy mình cũng bằng tuổi các anh ấy, mà mình còn đi
lại
tung tẩy được. Một cô
soát vé máy bay gọi
một cô khác đến xem mặt Tô Hoài, người đã viết Dế mèn
mà bọn mình đọc hồi bé. Đi một quãng, Tô Hoài bảo: - Không
những nó, mà ông nó,
cụ nó cũng đọc chứ chả biết chừng. Nhân ai
cũng nói Dế mèn, tôi bảo một tác phẩm như thế,
tính bằng nửa sự nghiệp của anh, bằng tất cả các tác phẩm còn lại chứ
chưa biết
chừng. - Điều
đó, vừa là một niềm
vui, vừa là một nỗi buồn của mình. Có một
nhận xét chung là đến
đâu Tô Hoài cũng có nhớ như in ngay mọi chuyện. Sau này, nói với mọi
người, ông
cũng chỉ lặp đi lặp lại những chi tiết cũ. Chứng tỏ sức nhớ của ông rất
ổn
định. Tô Hoài kể về gia đình Nguyễn Tuân: - Tôi
gửi biếu quyển Cát bụi chân ai, gia đình cũng chẳng có
một lời cảm ơn! Bởi tôi
không thể là cái loại
mà mang sách đến, rồi đặt lên bàn thờ, rồi khóc lóc. Tôi chỉ đưa tay
cho bà cụ. Sau khi
cụ Tuân chết, ngày
giỗ đầu, tôi đã bảo với bà cụ ngày này hàng năm, nên ngồi với nhau để
tưởng nhớ
cụ. Gia đình đứng ra gọi, còn mọi chuyện để bọn tôi lo. Nhưng có bao
giờ gọi
đâu. Nghe
chuyện này, Nguyễn Đăng
Mạnh bảo: - Gia
đình Nguyễn Tuân không
muốn để Tô Hoài dính vào cái việc bàn di sản Nguyễn Tuân, cho nên mới
có chuyện
ban này không thành. 28/12/94 Chắc
chắn phải nói Tô Hoài là
một con người có đến hàng chục bộ mặt. - Người
thợ cửi cần mẫn và
người ngoại thành thớ lợ. - Anh
văn nghệ chuyên nghiệp
và ông quan cách mạng, biết tất cả đòn phép - Kẻ
trọng đời và kẻ khinh
bạc. 11/1/1995 Báo Văn nghệ cuối năm 1994 mở cuộc hội thảo về cuốn Đổi mới
và văn hoá
của Phạm Văn Đồng. Mời cả Nguyễn Đình Thi, Vũ Tú Nam, Tô Hoài, Hoàng
Ngọc Hiến.
Nhưng Tô Hoài không đi. Từ năm
ngoái năm kia, khi
Phạm Văn Đồng đang viết cuốn này, nghe nói Tô Hoài có viết Đề
cương văn hoá, Phạm Văn Đồng đã mời Tô Hoài lên gặp nhưng Tô
Hoài không lên và Tô Hoài bảo với Trần Việt Phương là giá anh Đồng mời
tôi lên
ăn cơm thì tôi lên, nhưng chuyện này thì thôi, anh miễn cho. Nhân
đây, thử làm một sự thay
đổi tính cách theo hoàn cảnh. Tại hội
nghị về văn hoá và
đổi mới (sách của ông Đồng), Nguyễn Đình Thi cũng có dự, và ông Thi
phát biểu
rất hăng. Đây là lần thứ hai ông Thi dự buổi “sinh hoạt khoa học” kiểu
này
(trước đó, ông ở Sài Gòn, người ta đã làm, đã mời ông Thi) ông Thi bảo
nghe
được nhiều ý rất hay.
Ông
Nguyễn Kiên còn nói là tại hội nghị này, ông Thi bảo có những người
sinh ra đã
là nhà văn hoá, trong đó có anh Tô (tức Phạm Văn Đồng). Nhưng
thử nhớ lại chuyện cũ. Năm đó,
ở Liên Xô, đang chế
độ Breznhev, và người ta cho in ra mấy cuốn
Đất nhỏ, Hồi sinh. Chính Bùi Văn Hòa - có vợ làm ở báo Nhân Dân -
kể với
tôi rằng báo này đặt một bài về cuốn sách, ông Thi không nhận, còn ông
Tô Hoài
thì nhận và viết luôn. Hồi ấy, bọn tôi vẫn sợ cái lối bất cần của Tô
Hoài. Thế
nhưng hai mươi năm sau. Có sự đổi vai. Một
chuyện khác, liên quan
đến Tô Hoài. Gần đây, sách ông ra nhiều, ở đó, có sự ngẫu nhiên mà cũng
có bàn
tay tạm gọi là chịu xoay xở của ông. Ví dụ
như 3 tập Tuyển tập Tô Hoài. Trừ tập một là
truyện ngắn trước đây, đến hai tập sau toàn là truyện vừa, truyện dài,
hồi ký (Quê nhà, Tự truyện, Cát bụi chân ai…)
Tôi đoán: đó là vì ông muốn để truyện ngắn sang khu vực sách riêng. Đã
có người
in cho ông một tuyển tập truyện ngắn trước 1945. Giờ lại có người chọn
cho sau
45 (2 tập). Vậy thì, với cái tính bẩm sinh, Tô Hoài tất phải làm thế.
Nhưng khi
tôi hỏi, có phải ý anh để tuyển tập cho truyện vừa, còn cái tập về cho
truyện
ngắn không, Tô Hoài lại bảo tất cả những việc này là do Hà Minh Đức
tính cả,
tôi phó mặc cho Đức mà không có ý kiến gì hết. Có cảm
tưởng Tô Hoài thấy cần
thì họp thấy không cần thì vắng, cố quên chuyện nào thì quên chứ thật
ra chẳng
quên chuyện gì - tôi bảo: - Anh
còn chưa lẫn. - Lẫn
thì sống sao được. - Như
cụ Nguyễn Công Hoan, cụ
ấy không những lẫn trong đời sống mà là lẫn trong văn học - Anh
Hoan khác. Mở lại
sổ tay, một câu của Tô
Hoài lúc nói chuyện ở Văn nghệ quân đội: Nghề văn là một nghề phải biết
huy
động sức mình một cách đúng đắn nhất. Lại
chuyện Nguyễn Xuân Sanh.
Buổi quay ti vi Vũ Đình Liên 70 hay 80
gì đó. Quay xong Tế Hanh, thì đã 11h30, tay
quay phim nó đề nghị vậy thôi, trong kịch bản
còn có mấy lời về
Nguyễn Xuân Sanh, nhưng xin cũng thôi. Thế là Nguyễn Xuân Sanh kêu ầm
lên. - Tôi
phản đối. Không thể gạt
tôi ra ngoài được. Nếu thế này, tôi sẽ... Mọi
người sợ quá, phải bảo
vậy thì chiều làm xong. 21/2/95 Một cán
bộ ở Hội Văn nghệ Hà
Nội khoe: - Cụ Tô
Hoài vừa gửi cho một
phong bì tướng. Hoá ra hơn một tháng tết, cụ tương ra đến hơn hai chục
bài.
Khối điều đáng đọc chứ tưởng. Về sau
Tô Hoài bảo tôi: - Trong
khi 3 cuốn tuyển tập
được hơn năm triệu, thì 6 bài báo ở Sài Gòn đã được 6 triệu. Mà nó phải
giả thế
chứ. Nó yêu cầu tôi viết chứ tôi có gửi cho nó đâu. Nhân
chuyện báo Người Hà Nội, bị phê bình vì đăng một
bài liên quan đến pháo, rồi Vũ Quần Phương có ý kiến như thế nào đó, Tô
Hoài
hơi bực, bảo với bọn tôi: Thằng Vũ Quần Phương nó không giống như anh
em mình ở
đây đâu, nó nhảm lắm. Ngọc
Trai: Anh em họ đồn anh
Tô Hoài duyệt bài đợt này để hại Vũ Quần Phương. Bà
Hoàng Ngọc Hà kể về việc
báo Người Hà Nội bị phê bình. Ban đầu
ông Tô Hoài định chống, nhưng sau bọn mình phải nói, ông ấy mới nhận.
Tại hội
nghị, ông ấy bảo tôi nhận là tôi khuyết điểm nghiêm trọng. Vì lúc nhập
tôi chỉ
nghĩ đến cái Đường Tăng. Tôi chỉ nghĩ đến Phật, hoá cái pháo nó hại tôi. 8/3/1995 Tô Hoài
kể: Mấy hôm trước Đại
hội Nhà văn, Nguyễn Quang Thân, Cao Tiến Lê, gọi điện đến bảo phen này
sẽ bầu
Tô Hoài làm Tổng thư ký, Tô Hoài cười ruồi: Mình già rồi, làm sao được. Tôi
khái quát non: Anh Tô
Hoài rất phù hợp với tình hình bây giờ, lúc mọi chuyện đang rã, giống
như chiếc
xe hỏng, vặn chặt quá không đi được. Ông Tô Hoài mà làm thì ông ấy cũng
chỉ lo
tàm tạm một ít việc chính, còn mặc kệ, cái đó lại hay. (Nhớ có
lần, Nguyễn Khải kể
Tô Hoài rủ Khải làm một cặp lãnh đạo Hội. Khải nói đùa:Thế thì ra hội
Ba Giai
Tú Xuất đích thực) 17/3/95 Trong
Đại hội nhà văn kỳ này,
Tô Hoài được mời vào chủ tịch đoàn. Ban
chấp hành bảo Tô Hoài
tham luận, ông bảo: chỉ tham luận về văn nghệ Hà Nội. Hữu
Vinh khái quát, Tô Hoài,
đó là tài năng, là sức bật, nhưng trước tiên, là một ông già thực dụng. Cũng
không có gì lọt qua mắt
ông cả. 18/7/95 Tô
Hoài, đó là văn xuôi, một
thứ văn xuôi tự phát, cứ chảy ra, rỉ ra, lan ra chung quanh lan ra
trong cuộc
sống hàng ngày, mạch văn đó không bao giờ cạn. Giống như con người đó
sống vui
chơi viết văn không bao giờ biết mệt. 27/12/1995 Từ sau
khi “bảo vệ” cái Đề
cương văn hoá thất bại (Đình Quang làm chủ tịch Hội đồng nghiệm thu),
Tô Hoài
không sờ đến cái bản đề cương này nữa thì phải. Tháng
7-8, ông kêu nóng. Giờ
thì lại kêu bận. Lại nhớ ý của Ma Văn Kháng: Lão này hay tạo ra cái sự
già của
mình, bán già, cậy già, thì làm gì được nữa. Có một
lần, tự nhiên Tô Hoài
bảo tôi: - Bọn Sài Gòn giải phóng nó biếu báo mình thường xuyên, mình
không đến
lấy được, ông ở gần đấy đến lấy đọc, rồi quẳng vào nhà mình lúc nào thì
quẳng. May
quá, lần ấy tôi nghĩ ra
kế từ chối. - Chỉ
mang đến nhà anh, tôi
đã ngại rồi, cửa đóng im ỉm mà lại cửa phên, gõ không kêu, trong nhà
không nghe
tiếng, lắm lúc đứng mỏi cả chân ở ngoài. Tô Hoài
lảng ngay. Nhưng
quả thật, trong thâm
tâm, tôi không bằng lòng, ông này coi thường mình quá, ai đi làm cái
trò khỉ ấy
hộ ông được. Nguyễn
Kiên kể, có một việc
ông Tô Hoài tôi (N.K) không phục. Đó là sau khi mất chức ở Hội, ông ấy
lại gửi
thư đến Thành uỷ, xin tiếp tục làm Tổng biên tập tờ Người
Hà Nội. Hỏi lại
Bằng Việt thì đúng là
có chuyện đó thật. Đầu năm
Bính Tý, ông Tô Hoài
gửi thư đến Nhà xuất bản Hội Nhà văn, trách là sao không in cái nọ cái
kia của
ông và đòi lại mấy bản thảo. Mọi
người chạy cuống cả lên,
nhưng tôi cứ ì ra. Sau hãy hay, tôi bảo Ân. - Ông
ta nói vậy để dọa thôi,
nhưng người như thế, chỉ giơ cao đánh khẽ. Tối nay
4-3-96, gặp nhau (=
họp) ở chỗ Ngọc Trai về, tôi đi bộ với Tô Hoài một quãng. Trong buổi tối cuối đông, đường phố xao xác, Tô Hoài nhớ mấy
câu thơ Tản Đà đề ở đầu bản dịch Liêu Trai: Nói láo mà chơi, nghe láo chơi Vườn dưa lún phún hạt mưa rơi ... Tôi tự
nhiên cảm động, cũng
nhắc những chuyện biển dâu lạ lùng quanh mình. Ông Hoàng Ngọc Hiến nói
về văn
hoá, đã được mời đi Mỹ. Bằng Việt chết vợ, người vợ trụ cột của gia
đình. Ông
Văn Tâm đề cao Đoàn Phú Tứ đến mây xanh, và được báo ở Sài Gòn gọi là
học giả.
Cái lối nói của một người như P.N, ông ta tự nhiên trở thành nhà tư
tưởng của
đổi mới. Ở Thư viện, những người thủ thư trò chuyện như ngoài chợ, bất
chấp
chung quanh bọn tôi mầy mò trên từng trang sách. Những con chuột cắn
nát nhiều ô
phích và tha cả vỏ quýt lên phích để ăn. Dưới nhà tôi ở, mỗi buổi sáng
người ta
quạt lò khiến tôi không thở nổi nữa. Chiều 3-3, dẫn con đi trên chuyến
tàu hoả
của trẻ con, ở Công viên Bảy Mẫu, nhìn hai bên đường, thấy cỏ cây cũng
gợi ý
trong lòng nhiều bịn rịn, như những lúc khác đi trên chuyến tàu hoả
thực sự. .. Lúc
này, trong buổi tối
này rằm tháng giêng, nhớ lại 20 năm qua, những buổi đi chùa, thấy như
một kiếp
nào khác, mình không còn là con người hôm qua, thời gian đã huỷ hoại
mình tới
mức không sao lấy trở lại được nữa. Tô Hoài
là người rất hiểu cái
phôi pha của kiếp người, Tô Hoài có cái chất nghệ sĩ riêng, mà khi vứt
cái phần
cán bộ bon chen đi, thì nó vẫn còn nguyên vẹn. 9/5/1996 Ngày
24-4, đề tài KX- 06-17
bảo vệ thành công cuộc nghiệm thu ở cấp cơ sở. Gặp tôi lần nào Tô Hoài
cũng chỉ
nói là ông oằn ra mà làm, chán lắm. Cứ ghép ghép bài của mọi người vào
thành
bài của mình, chỉ được cái - Tô Hoài cười mỉm - bây giờ tôi cũng vẫn
không ngại
viết, tôi chép tất cả bằng chữ tôi, nên không ai nghi ngờ được. Cứ nói
mạnh về
Cụ Hồ. Nhân
bàn về tình hình Hội, Tô
Hoài kể tôi nhận được cái thư của Ban tổ
chức sáng tác rồi. Trả lời ngay thôi. Nhưng các ông ấy lại bảo là trả
lời của
mình ngắn quá. Tô Hoài cười ranh mãnh. - Nói
về tình hình Hội, Tô
Hoài bảo buồn lắm. Văn chương phải có cây cao bóng cả, chứ cứ cá mè một
lứa thế
này không được - xuất phát từ sự chán nản trước tôi kêu phụ họa. Nhưng
Tô Hoài phản ứng theo
cách khác, và phản ứng cũng rất đúng. - Cây
cao bóng cả thế nào.
Ngày trước Thế Lữ lừng lẫy là thế, mà khi Xuân Diệu xuất hiện, là Thế
Lữ thôi
hẳn. Bài thơ cuối cùng của Thế Lữ là bài Khói
huyền lên, người tự tay chép để làm kỷ niệm. Còn như
Tản Đà, sau này người
ta quý hoá Tản Đà thế nào không biết, nhưng lúc bấy giờ thơ Tản Đà
không báo
nào đăng. Tản Đà phải mở cửa hàng đoán số và đi dịch thuê. Tại sao
không đăng
thơ, vì, với người ta, mấy năm ấy, không còn là thơ của Tản Đà nữa, báo
nào
đăng người ta cười cho. Ở ta bây giờ một số ông cứ chiếm chỗ sang trọng
nhất ở
các báo, như thế còn ra cái nghĩa lý gì nữa. 23/5/96 Đọc lại
báo chí kháng chiến,
báo Cứu quốc, thấy Tô Hoài lúc nào
cũng có mặt viết cho thiếu nhi, viết cho người lớn, viết bài ngắn, viết
bài
dài, đủ cả. Nguyễn
Kiên kể về cách mắng
mỏ của Tô Hoài. Chẳng hiểu sao, Xuân Tùng cũng lại dở dói ra in Cát bụi chân ai 800 bản. Ông Tô Hoài
viết thư cho Nguyễn Kiên. Ông Kiên In lại Cát bụi chân ai 800 bản thì in làm gì? Tôi xấu hổ. Ký tên
Tô Hoài Nguyễn
Kiên biết như thế là
Tô Hoài giận lắm, phải trả lời thư đầy đủ. Bà
Phương phát hành thì bảo:
Chính ông Tô Hoài này là to mồm nhất (về chuyện nhuận bút). Tìm lại
ghi chép về Tô Hoài
thấy mấy ý của Nguyễn Minh Châu: - Đọc
Tô Hoài, cứ có cảm
tưởng người lớn mà còn chơi bi. - Đọc
văn tôi thấy không ai
xa rời đời sống như lão ta mà không ai tha thiết với cuộc đời này như
lão. Thứ bảy
27/7/96 Đặng
Tiến từ Paris về Hà Nội,
có tin vậy. Lâu
nay, thấy Tô Hoài coi
Đặng Tiến rất thân mật. Nào là gửi sách đi cho Đặng Tiến, nào nhận
thuốc do
Đặng Tiến gửi về. Hoá ra, hai người chưa gặp nhau bao giờ. Những lần
trước,
toàn là trong thư từ. Nhưng Tô Hoài cũng khoe: - Một
công việc ông ta đang
theo đuổi là dịch Cát bụi chân ai ra
tiếng Pháp Sáng
1/8/96 Tô Hoài
gọi điện cho biết
Đặng Tiến về. Theo Tô Hoài, Đặng Tiến cũng đã đi gặp Lê Đạt, Huy Cận. Nhân
nói về sáng tác, Tô Hoài
kể dông dài một hồi, rồi nói đến bản thân. - Tôi
đang định viết một
quyển sách, đã đóng giấy xong rồi, sẽ viết được - mang tên Những câu
chuyện với Lão Sóng. Trong đó, tôi dành một
chương nói về việc đi thực tế ra sao, một chương nói về những chuyến đi
nước
ngoài ra sao. Đi xong rồi về lại kể cho lão Sóng một người chả đi đâu
bao giờ. - Có
phải cụ Sóng ở Thái
Bình. - Đấy,
cái nhân vật tôi từng
ghi nhật ký đấy.Tôi sẽ viết về nửa thế kỷ làm văn chương, làm đủ mọi
thứ trên
đời, viết đủ mọi thứ mà thực ra, không hiểu rằng mình là người thế nào. - Cái
đề tài ấy của anh thì
hay quá rồi. - Tay
Đặng Tiến nó bảo nó
cũng định viết về tôi như thế. Tức là tôi cứ phập phù chơi bời, mà cũng
được
một cái gì đó. Mùa hè
này, 1996, Tô Hoài
sống như thế nào? Tháng bảy, từ 10-20, lên Kim Bôi nghỉ với con cái.
Tháng tám,
lại lên Đầm Vạc, nghỉ theo tiêu chuẩn một cán bộ lão thành. Cười trong
máy điện
thoại. - Mình
cứ nhênh nhang thế
thôi. 15/8/96 Có một
việc nhỏ, tôi thấy Tô
Hoài tùy tiện. Sau khi
Quê hương in ra ở NXB Hải Phòng, tôi nhờ
ông liên hệ với Trần Xuân
Trường (con Nguyễn Tuân) - việc này do chính ông đề xuất. Nhưng rồi,
ông lại
nhắn cho Vạn Lịch, Vạn Lịch nhắn cô Giang đến đòi tiền tôi - trong khi
trước đó
Tô Hoài lại bảo tôi đừng đưa cho cô Giang.Thế là cứ loạn cả lên. Nguyễn
Đình Nghi: Tô Hoài lúc
thế này, lúc thế khác, không chịu được. Nhưng
này, suy cho cùng, lúc
cuối đời ông Tô Hoài ông ấy phản tỉnh là có lợi. Vì ông ấy đã vào sâu
trong
giới rồi mà. Ai biết lãnh đạo văn nghệ bằng ông ấy được. 7/9/96 Tự
nhiên, nghĩ về già Tô Hoài
như muốn trả một mối hận là lâu nay, phải ép mình sống với mọi người
cho xong
đi. Giờ đây, Tô Hoài muốn để cho một con người lâu nay bị lép vế trong
mình lên
tiếng. Nói công khai mọi chuyện chả sợ mất lòng mất bề gì cả. Nguyễn
Đình Nghi: Trong Cát
bụi chân ai, Tô Hoài bảo rằng Nguyên Hồng mắng Tô Hoài (trong vụ Nhân
văn)
“Tiên sư thằng Câu Tiễn“ (hay đại khái một câu như thế). Nhưng tôi
không tin,
Nguyên Hồng không nói thế, Tô Hoài nói cho sang chơi. 1/12/96 Những
chuyện của Tô Hoài, ghi
trong chuyến đi Tiên Yên - Móng Cái. Đứng
trước biển Trà Cổ, buổi
sáng. - Bãi
biển hoang sơ tới mức
mình nghĩ cứ như miếng gỗ tươi, chả biết dùng vào việc gì. Mà đây
là lần thứ hai tôi đến
với Trà Cổ đấy nhé. Lần trước, tôi đi làm cho hãng Bata, phải ra đây
cộng sổ
cho nó vài tháng một lần. Ngỡ như từ lúc ấy đến giờ, bãi biển vẫn vậy. Về các
đồng nghiệp. - Này,
Nguyễn Tuân từng có
một truyện ngắn đề là tặng ông Nguyễn Ngọc Côn thư ký giây thép, nhớ
Móng Cái.
Nhưng hồi ấy đã đến Móng Cái đâu, chỉ nghe ông ấy nói trong thư mà viết
lại.
Chính cụ ấy bảo với tôi như thế. - Hôm
nọ, Tố Hữu mới đến chơi
mình, ông ta chửi ghê lắm. Ông ta bảo 10 năm nay là gì, là sắp xuống hố
cả một
lũ. Cái
quyển Cát bụi chân ai này, tôi cũng chẳng mang
tặng, ông ta mượn đâu của ông Bổng mang về đọc. Đọc xong nghe đâu bảo
tôi (tức
là Tô Hoài) toàn nói chuyện lăng nhăng. Nhưng gần đây trong một buổi
họp (hình
như trao giải Hồ Chí Minh), ông ấy mới bảo rằng hồi ấy bao nhiêu anh em
có sáng
tác của người ta, và đấy mới là cái mà một người viết hồi ký phải viết. Những
khi gặp Tố Hữu, tôi cứ
đủng đỉnh suy nghĩ theo cách của mình. Ví như ông ấy bảo, để nguyên
mình nói về
Định Công cho cậu nghe, tôi nghe một lúc rồi hỏi lại. - Thế
những thằng cũ làm sai
có sao không, hay chính các ông sai hôm qua hôm nay lại trở thành ông
đúng. Thế là
Tố Hữu mất hứng, lão
chửi mình là cái thằng hoài nghi mà. Nhưng
tôi cũng vừa cho Tố Hữu
một bài. Tôi đến rủ lão cùng Kim Lân về quê Nam Cao (nhân kỷ niệm 45
năm ngày
mất của ông?). Sáng hôm nay là đi đây. Nhưng đi với các ông rồi thì còn
đi sao
được. Hôm qua, tôi đến viết cho Kim Lân mấy chữ, bảo rằng hôm nay tôi
bắt buộc
phải đi theo một chương trình nhà nước. Giờ này, chắc hai lão đã đi rồi. Nói
chuyện với Tô Hoài khi về
già, thể nào cũng phải có vài câu dính tới chuyện ngủ nghê trai gái.
Hình như
ông không làm được nữa thì nói cho sướng miệng chăng? Tôi nhớ
ông hay kể lại câu
chuyện một lão gìà, sống bằng cái nghề đi kiếm rác và bảo những quả
bóng cao su
là làm bằng ca pốt mà trai gái ngủ nghê thải ra. Thật tởm quá. Kể về
Xuân Diệu: - Lão
ấy hay có lối bắt mình
khép hai đùi lại, để lão ấy nhổ nước bọt vào và coi mình như đàn bà. Chính
tôi (Tô Hoài) là người
được Xuân Diệu mời đi dự cuộc nói chuyện văn chương đầu tiên. Đó là
buổi nói
chuyện thanh niên với quốc văn. Lần ấy, Xuân Diệu còn lắp bắp lắm, ngay
câu đầu
đã nói nhịu, tâm hồn Việt Nam thành tâm l.. Việt Nam, mình nghe sợ quá,
nhưng
được cái lão ấy nói giỏi, lướt ngay sang ý khác, nên cuốn được người
nghe theo
ngay. Bàn
chuyện in ấn: - Này
có lẽ kỳ này vào Sài
Gòn mình quăng mẹ nó cuốn Ba người
cho một nhà xuất bản nào đó, có được không? Nói về
Nhàn và Hiến: - Hiến
nhiều lúc có nhiều
khía cạnh ngây ngô, nhưng cậu ta tận tuỵ với tư tưởng của mình. Còn
Nhàn thì
ông blaser quá, tức là có nhiều ý tưởng
sâu nhưng chưa làm đã chán, thì còn làm được trò gì. 23/2/97 Sau khi
đi Đông Bắc về Tô
Hoài viết được một cái ký, cứ rỉ rả mà kể. Gặp đâu kể đấy, vừa tả cảnh
trước
mắt vừa cài chen ý nghĩ của mình, vậy mà đọc có duyên lạ. Hôm
nay, nhân việc giới thiệu
thể tuỳ bút, đọc lại Cát bụi chân ai,
tự nhiên tôi đâm buồn. Tôi không có cái cốt cách nghệ sĩ như các nhà
văn. Một
người như Tô Hoài, là một cái gì lẩn mẩn lắm. Ông sống những cái hàng
ngày, một
cách bình thản, và ghi nhận nó trên giấy, như là gặp đâu viết đấy, ông
không có
cái sự cố ý muốn tổng kết muốn lý sự của bọn nghiên cứu. Cũng không lo
quá
những sự liền mạch, những chuyển đoạn, sang đoạn mới. Cả câu cú cũng
linh tinh
nữa, chỉ được cái duyên dáng kéo đi và những đoạn nhung tuyết nó che đi
những
đoạn tầm phào. Cái bản lĩnh làm người, bao giờ nó cũng quyết định văn
chương.
Cái điều ấy thấy đã lâu, với Tô Hoài lại càng là rõ. Sự run rẩy chỉ nên
là bên
ngoài, còn bên trong có cái căn cốt thật vững thì việc đời người ta mới
giải
quyết nổi. Lại nhớ
những lần gọi điện
cho Tô Hoài. Bao giờ tôi cũng nghe đâu đấy bên kia có người nhấc máy
lên, nhưng
không định nói. Chờ tôi nói trước đã. Tô Hoài đây rồi, chắc là ông làm
thế, để
nếu nghe bên này một người xa lạ với ông một người ông đang ghét, là
ông bỏ máy
xuống luôn. Nói chung, ông đã có nhiều thứ quan hệ quá, nên phải tìm
cách tự
vệ, tức là cái làm sao cho đỡ làm phiền mình. Đến nhà có việc, ông dặn
nếu thấy
khoá cửa cứ bấm chuông. Tức là ông vẫn ở nhà, nhưng vợ đi chợ có khoá
cửa lại
và chỉ những người khách có dặn trước mới tiếp. Cũng chẳng buồn rót
nước mời
khách nữa. - Nhà
anh có cây quất đẹp
quá. - Người
ta cho đấy, chứ mình
không mua bao giờ. Tuyệt đối không. Luôn
luôn là thế, một mối
quan hệ dửng dưng với đời, nghĩa là không hết lòng với cái gì cả. Đúng
thế,
nhưng hỏi thăm đám ma Trần Dần, ông vẫn kể là ông có đi đàng hoàng, lại
có theo
xuống mộ về tận Hà Đông nữa. 15/3/97 Đọc S.
Zweig viết về ba bậc
thầy và nghĩ tới Tô Hoài. Xưa nay những nhân vật lớn có gì quá khổ, và
sự kỳ lạ
của cái thế giới hiện đại này là cả những nhân vật hầu như chẳng lớn
gì, cũng
là những thứ quá khổ. Tô Hoài kỳ lạ lắm. Lại
Nguyên Ân đọc lại Tiên phong và bảo rằng hồi đó, Tô
Hoài
đã hiện ra như một tay hiểu hết sự đời. Vì thế mới có chuyện bá vai bá
cổ kéo
nhau đi làm cách mạng, để mang về lấy một cái ghế. Trong
khi đó, thì nói tới Tô
Hoài hồi kháng chiến bao giờ Nguyễn Đình Nghi cũng nói rằng ông Tô Hoài
đúng
quy lát lắm, Tô Hoài nói về thi đua rất hay. Và cái lạ nhất theo Nguyễn
Đình
Nghi là trong thời kỳ ấy, Tô Hoài viết Lão
đồng chí giống như truyện Những người
bất khuất của Gorbatov. Có thể
nói rằng nếu chất
người của một số người Việt Nam ta là ma thì Tô Hoài là một thứ ma
thượng
thặng, ma đến tận đường gân thớ thịt. Là ma, nên sống thế nào cũng
được. Nên
không biết sợ là gì. Nên cảm thấy mình có mắt ở mọi nơi. Nên lẩn khuất,
sợ hãi,
mà lại hăm hở hưởng thụ. Sáng
nay, 15/3, tôi có công việc phải làm với
con gái Tô Hoài, và
tôi lại chợt nhớ ra chất ma nơi ông. - Làm
việc với ông già, chỉ
có cái thú là ông không giận lâu, có cái gì ông cũng tha ngay được. - Ừ, bố
em tiếng thế mà quên
nhanh lắm, có gì là quên luôn. 19/4/97 Lại
Nguyên Ân kể về làm phim Ngày ấy bây giờ Tạp chí Tiên Phong - Ông
Tô Hoài dị ứng với ông
Học Phi lắm. Ông không ngồi chung với Học Phi. Tôi phải bố trí quay
riêng. Nhưng
bỏ Học Phi làm sao
được. Trên giấy tờ chính thức, hồi ấy Học Phi vẫn là Tổng thư ký Hội
Văn hoá
cứu quốc. Ân: Nói
chung, nét tâm lý
chính của Tô Hoài khi nói chuyện hồi tiền khởi nghĩa, là coi cái gì
cũng nhảm
cả, bản thân lão ta cũng nhảm nốt. Nhàn:
Cũng có phần sự thật.
Hồi ấy, Tô Hoài chỉ hoạt động chơi chơi, chứ cái chính là còn viết lách
kiếm
sống, rồi còn dông dài với cánh Vũ Hồng Chương, Nguyễn Bính... Khổ nỗi
là có
quyền lợi gì, lão cũng chẳng từ chối. 29/4/97 Thứ sáu
25/4, bọn tôi mấy
người gặp nhau. Nguyễn Nguyên ở Sài Gòn ra, Hoàng Ngọc Hiến, Lại Nguyên
Ân.
Nhân đó lại bàn về Tô Hoài. Ông
Nguyễn Nguyên: Tôi chưa
đọc lại những cái Tô Hoài viết sau 45 nhưng những cái viết trước 1945
ghê thật.
Tôi nhớ một truyện ngắn mang tên Xóm ao
sen, một anh chồng giận vợ đánh vợ vì có lần, gánh chèo đến hát ở
làng, vợ
lại cứ cười cười với cái thằng diễn Sở Khanh. Nhàn:
cái chính là Tô Hoài tả
được cái vô lý của cuộc đời. Hoặc những trang rất nồng nhiệt trong Xóm giếng ngày xưa, cái đó ghê chứ. Hoặc Quê
người toàn những cái khá cả. Hoàng
Ngọc Hiến: Ông Tô Hoài
hơi thiệt vì người ta chỉ nói đến Dế mèn
phiêu lưu ký. Chứ thực ra, Trăng thề
của ông ấy là một kiệt tác. 21/5/97 Giữa
lúc có mặt mọi người
nhân kỷ niệm 40 năm thành lập Hội Nhà văn, Lê Đạt nhắc lại câu đùa mà
tôi đã
được nghe mấy lần: - Tất
cả già đi, và trông anh
nào cũng đểu giả, chỉ có lão Tô Hoài là đểu thật. Tô Hoài
cũng cười. Rồi Tô
Hoài nói nhỏ với Lê Đạt cái gì đó. Thì ra Tô Hoài nhắn là ít hôm nữa
100 ngày
Trần Dần, nên gặp nhau một bữa. Quay ra
phía tôi, Tô Hoài cắt
nghĩa: Thằng Trần Dần lạ lắm, có gì nó cũng gọi mình, hôm nó được Hội
Nhà văn
khôi phục, nó cũng đến mình, báo cho mình biết. Hay là
thằng Doãn Quốc Sĩ.
Mấy năm trước ở tù ra, trước khi vào Sài Gòn, nó cũng đến thăm mình đấy
chứ,
nhưng không gặp. 14/8/97 Vũ Quần
Phương kể: - Ông
có một cái gì không
biết sợ tự nhiên lắm. Trên Thành uỷ họ bảo Hội Văn nghệ phải làm cuộc
mít tinh
giới trí thức thử đi phản đối Campuchia phân biệt đối xử với Việt Kiều.
Mình
than phiền với ông làm thế nào bây giờ, trên không cho tiền, mà quỹ Hội
thì
tiếc tiền. Ông nghĩ một lúc rồi bảo: Thôi được, để việc này mình làm
cho. Thế
rồi, mấy hôm sau, trên
báo Hà Nội mới đọc được mấy dòng tin: “Hội
Văn Nghệ Hà Nội mít tinh
phản đối nhà cầm quyền Campuchia”. Đoán ra
thắc mắc của mình,
ông bảo: - Xưa
nay tôi vẫn làm thế . - ... - Cậu
bảo không khôn sống sao
được. Sau vụ Nhân văn, tội mình còn
to bằng mấy tội bọn ấy, thế mà chúng nó đều phải đi cải tạo tận những
Lào Cao,
Yên Bái mình cứ ở giữa thủ đô làm đến Bí Thư Đảng uỷ Hội Nhà văn. Phải
biết
sống chứ. Vũ Quần
Phương kể tiếp: - Tôi
hỏi anh nhận cái chân
trưởng ban nếp sống mới thành phố làm gì. Ông bảo tội quái gì không
nhận. Họp
hành có mất thì giờ mấy tí, người như mình không họp chỗ này thì họp
chỗ khác.
Năm có dăm chục triệu tiền, tiêu cho giải thưởng một phần, còn tiêu cho
mình,
đi lại chơi bời tha hồ. Hồi
Nhật nó cho Phan Huy Lê
cái giải thưởng, Hội Văn Nghệ Hà Nội cũng nhận được công văn. Tô Hoài
bảo: Thì
đề cử luôn mình vào đấy mất gì. Và ông làm hồ sơ, đòi Vũ Quần Phương ký. Nhiều
cuộc thi, Tô Hoài vừa
làm giám khảo, vừa nhận giải thưởng. Cái thế của ông, khiến cho người
ta không
thể từ chối khi ông đã tỏ ý muốn nhận cái gì. Mà cái gì ông cũng muốn
nhận cả. Nhàn:
Người đó phải không một
chút mặc cảm trong đời sống hàng ngày. Vũ Quần
Phương: Đúng thế, ông
hay nói, với nhiều con mẹ đàn bà, vừa ngủ nghê hôm trước, hôm sau giáp
mặt
không thèm chào. Ông còn trắng trợn lộ bem với mình “Đi thực tế, có
phải điều
tra nghe ngóng cái quái gì cho mệt. Cứ kiếm một con mẹ xinh đẹp rồi đến
ở với
nó, suốt ngày ngồi nghe nó nói, thế là biết hết mọi chuyện”. 2/4/98 Trần
Chiến kể: - Có
một lần, báo Người Hà Nội phê bình một việc gì đấy,
theo lời ông Tô Hoài, cô Thanh Nhàn xưa nay đã, mà hôm ấy mặt còn như
tờ giấy
trắng, nghĩa là sợ hết vía. Tô Hoài phải cười trừ: - Thế
thì để tôi lên vậy. Và ông
xách xe đi. Nhưng
loại như Tô Hoài nào có
phải vừa, nên lên tới nơi, họ đã sợ như cọp. Không tay nào dám đặt vấn
đề kiểm
điểm báo. Toàn loanh quanh: Bác đi đâu ạ? Bác có khoẻ không? Thế thì có
cách
rồi, cái cách rất Tô Hoài, nghĩa là lấy sự đùa ra đối lại. Bác đi đâu
ạ, đi
chơi thôi. Bác uống trà nhé, để chúng cháu đi pha. Trà thì uống làm gì,
có rượu
mua về đây. Cứ thế hết buổi sáng, cho đến lúc về, lão còn hỏi có việc
gì không,
thì mấy tay ở đấy cũng chỉ có cách bảo rằng không có việc gì cả. Nhưng
được một lần, về sau
thì họ ngại. Những cán bộ tuyên huấn ấy hiểu rằng, còn dùng lão già
này, còn
bất lực không chỉ huy nổi. Tô Hoài
nhận định về Lê Đạt
rất hay: - Ơ cái
anh chàng này không
sợ chữ nhỉ. Tôi
không có mặt ở đây, không
rõ ý thực của Tô Hoài là như thế nào chỉ đoán với tất cả cái ma mãnh
của một
người làm nghề, Tô Hoài rất hiểu rằng chữ như âm binh phù thuỷ. Lê Đạt
không
phải là loại cao tay lắm, song lại cứ lảng vảng ở đấy. (Nguyên
Ngọc: Lê Đạt có cái
thú chơi chữ, nên thích Khương Hữu Dụng. Cả hai giống tính nhau. Nhàn:
Nhưng
muốn chơi là một chuyện mà biết chơi lại là chuyện khác) 11/4/1998 Trong
tháng 3/1998. Đào Vũ
xoay xở để báo Văn nghệ kỷ niệm 70
năm ngày sinh của ông. Đào Vũ là người mà lúc nói chuyện riêng với bọn
tôi, Tô
Hoài vẫn tỏ ý không quí. Ấy vậy mà Tô Hoài cũng đến dự buổi sinh nhật
ấy, và
tìm được một cách rất khôn khéo thế nào đó, để nói, vừa chả nói gì cả,
nói mà
chung quanh không thấy Tô Hoài bị phụ thuộc vào Đào Vũ. Lại nhớ
những lần Tô Hoài đề
tựa sách của Đoàn Minh Tuấn, hoặc Tô Hoài mớm cho Đoàn Minh Tuấn đề
nghị, để
Nguyễn Văn Bổng cũng được giải thưởng Hồ Chí Minh như ai. Hồi
1978, tôi mới về làm ở
nhà xuất bản Tác phẩm mới (sau này
đổi thành nhà xuất bản Hội Nhà văn), có lần gặp ông trên thư viện của
bà Huệ,
tôi hỏi thẳng: - Có
phải anh đưa tất cả nhật
ký của Nam Cao cho Hà Minh Đức? Nếu đúng thế, chúng tôi sẽ ghi thành
một chú
thích trong cuốn sách về Nam Cao để mọi người đều biết và sau này ai
muốn tìm
có chỗ mà tìm. -
Không, mình không nhớ. Có cảm
tưởng con người Tô
Hoài cũng giỏi - không kém những Nguyễn Tuân lứa trước hoặc một người
như Lưu
Quang Vũ ở lứa sau - trong việc tạo ra một triều đình quanh mình để
phục vụ
mình. Dùng người giỏi như dùng chữ. Tô Hoài
là người Việt Nam
thực dụng và khi đã thực dụng thì vô
nguyên tắc, Trạng Quỳnh Trạng Lợn một cách hoàn toàn tự nhiên. 17/4/98 Nguyên
Ngọc kể một lần Tố Hữu
nói gì đấy, đại khái là chúng ta phải tự do sáng tác. Tô Hoài nói ngay
(Nguyên
Ngọc nhấn mạnh thêm “mà chỉ Tô Hoài mới dám nói kiểu vậy”) - Thôi
đi ông, đừng có xui
dại anh em. Chết
một nỗi là đi đâu bây
giờ, Tô Hoài cũng phải gặp Tố Hữu. Hôm đến Viện Goethe, Tô Hoài đang
loay hoay
thì nghe tiếng: - Kìa
chàng Tô, chàng Tô lên
đây. Và Tô
Hoài lại phải bẽn lẽn
lên vậy. Một lần
Nguyễn Phan Hách vụt
kể: - Này,
đừng tưởng lão Tô Hoài
lão ấy tha thiết với văn chương chữ nghĩa của mình đâu. Một lần, mình
hỏi lão
ấy có xem lại mo rát một truyện ngắn không. Thế là lão ấy buột miệng:
“Thôi,
không phải xem, văn chương ba vạ của mình chứ có phải nghị quyết gì đâu
mà cân
nhắc từng chữ thế“. 23/4/98 Hôm nọ,
Tô Hoài hỏi tôi là
bây giờ, muốn đọc lại những tài liệu về Trung Quốc hối cách mạng văn
hoá thì
tìm ở đâu. Tôi bảo không biết (không biết thật, không rõ thư viện có
lưu trữ gì
không). Lại nhớ
cái hồi đọc cuốn Một
số kinh nghiệm viết văn của tôi, so hai bản 1959 và 1960, thấy Tô Hoài
xảo
thật. Ông nhét thêm rất nhiều đoạn của Trung Quốc (Mao Trạch Đông, Chu
Dương,
Mao Thuẫn) vào. Đến nay lại bỏ. Lại
nhớ, năm ngoái, trong một
buổi họp về Nam Cao, một nhà nghiên cứu đối chiếu bản Chí Phèo in trong
Luống cày, với Chí Phèo về sau thấy có
nhiều chỗ sai lạc sửa chữa. Chẳng hạn, những chi tiết như là Bá Kiến
thấy tiếc
đời, như là ông già, răng móm rồi, không ăn được thịt bò nữa vẫn thèm
cái sựt
sựt của nó. Cái chi
tiết sau cùng, thì có
vẻ Tô Hoài quá rồi. Bản thân Tô Hoài cũng thú nhận. - Bản
thảo Sống mòn để hỏng, mất cả trang cuối, tôi
viết lại theo trí nhớ rồi cho in. Tô Hoài
là vậy. Không biết sợ
là gì. Nghĩ rằng mình làm ra văn học. Tuy
nhiên, cũng có lúc Tô
Hoài nhớ sai. Khi ấy, phải có chứng cớ có thật chắc mới cãi được. Như
là chuyện
Tô Hoài nói rằng, lúc kháng chiến, Nam Cao còn gọi tác phẩm của mình là
Chết mòn, sau sửa mới chữa thành Sống
mòn. Lại Nguyên Ân: Không, tôi đọc trong tạp chí Tiên Phong, đã thấy
bảo là Sống mòn. Đến chỗ này, thì Tô Hoài chịu.
Nói chung, Tô Hoài vẫn có cái vẻ của một người trong cuộc, người chủ
nhà, muốn
bịa đặt cái gì cũng không ai dám cãi. 30/7/98 Nghĩ
ra, cái đề tài sự có mặt
của Tô Hoài. Thử đi hiệu sách, thấy bày bán đủ thứ nào Chuyện
cũ Hà Nội, nào Mười năm. Ấy thế mà Tô Hoài vừa đi dự trại
viết ở Đà Lạt về. Hình như, lúc nào Tô Hoài cũng đang ở đâu ấy - mà lại
cũng
đang ở nhà, lại có mặt trong đủ thứ sinh hoạt Hà Nội, từ một đám vui
chén với
bạn bè đến một buổi lễ kỷ niệm long trọng. Thoắt
ẩn thoắt hiện; không
trốn hẳn, nhưng biết rút lui; không chỗ nào cũng có mặt nhưng thực ra,
không
cái gì là qua được mặt, và bao nhiêu quyền lợi, vẫn hưởng đầy đủ - Tô
Hoài là
thế. Là vừa làm báo, vừa soạn sách, vừa làm cái gần, vừa làm cái xa,
làm tổ
chức và viết văn, và không lúc nào chịu ngồi không. Còn nhớ
một lần, cô Sông Thao
bảo: - Bố em
ngồi là từ sáng đến
trưa, chỉ thỉnh thoảng mới đứng lên, vặn lưng vài cái. Chẳng
những có mặt theo nghĩa
đen mà Tô Hoài còn có mặt theo nghĩa
bóng = theo nghĩa tiểu thuyết. Đó là biết hết mọi chuyện linh tinh
trong giới
văn nghệ và lúc nào cũng sẵn sàng viết những chuyện ấy ra. Tô Hoài
là người lao động
Việt Nam, lao động với nghĩa rề rà kéo dài. Tô Hoài là người chuyên
nghiệp với
nghĩa ăn tạp. 28/10/98 Hôm nay
bọn tôi gặp nhau để
mừng ông Tô Hoài được giải thưởng Thăng Long. Làm ở một cửa hàng ăn Tây
phố
Huế, Tô Hoài có quen riêng. Ông chủ nhà này trước làm ở sứ quán Pháp,
Tô Hoài
kể. Nhà hàng nhiều khách Tây ăn cơm
tháng lắm. Có gì đâu, phải biết gu của họ. Miếng thịt bít tết không cần
to mà
cần ngon. Sáng nào ông chủ cũng tự tay xách bị đi chợ. Trong
lúc chờ ăn, Tô Hoài có
vẻ chả để ý gì đến chuyện giải thưởng, mà chỉ hỏi chuyện linh tinh
trong đó có
tôi vừa đi du lịch bụi ở Trung Quốc. Trong
câu chuyện ai đó nói
tới Nguyên Hồng và cái ý nói rằng cái ông này cũng chán lắm. Tô Hoài
góp ngay,
đúng thế. Tôi hay nói rằng Nguyên Hồng sẵn sàng tiêm cho người ta. Chỉ
có một
chi tiết phải nói thêm là tiêm xong, ông ấy lấy tiền đầy đủ, không lần
nào từ
chối hết. Nhìn
người ta in ra cuốn Tác giả văn học Thăng Long Hà Nội
do Tô
Hoài chủ biên vẫn thấy rờn rợn về cái khả năng làm ma làm quỷ, đi với
ma với
quỷ của ông ta. Tô Hoài
lạ lắm, khi nói
chuyện với người ta thì gần gặn “như ngửa bàn tay cho người ta ngồi”
nhưng khi
đứng xa, thì khinh bạc, chả coi ai ra gì. Tôi
nhớ, đó là một thái độ mà
tôi thấy ở Lưu Quang Vũ thái độ đối với đàn bà. Tôi thường cũng muốn
ứng xử
khôn ngoan tài ba như vậy, mà không được. 9/1/1999 Nhìn
qua tập Chiều chiều của Tô Hoài được phân công
biên tập. Nhận ra một con người luôn tìm ra cái để viết, người có trí
nhớ kỳ lạ
cái gì cũng nhớ, cứ làm như là mọi việc mới xảy ra ngày hôm qua vậy.
Từng câu
nói, cử chỉ của người khác được ông nhớ hết. Kể
chuyện là một cái tài mà
không phải ai cũng có. Tôi cảm thấy sở dĩ một người như tôi, không viết
được là
vì lúc kể, tôi cứ định nhằm theo một cái hướng nào đó chứng minh cho
một sự
thật nào đó, tính mục đích của tôi quá rõ. Tô Hoài
thì không thế. Tô
Hoài nhẩn nha kể mọi việc, ghép chuyện nọ lẫn với chuyện kia, cũng
không định
thuyết phục ai, ấy thế mà lại đọc được. Cái chất văn của Tô Hoài nó nằm
ở trong
một cái gì ẩn dưới câu văn, ẩn dưới chữ nghĩa. Lẩn đi giữa các sự kiện,
là
những con người cụ thể, với những vui buồn. Như những đoạn Tô Hoài nói
về M.
Tkachev chẳng hạn, người ta thường nghĩ là Tô Hoài lợi dụng Marian, hai
bên lợi
dụng nhau nhưng đâu phải thế, trong lời kể về Marian, có cả những xót
thương về
một kiếp nhà văn, kiếp người cầm bút lận đận, cũng như những đoạn Tô
Hoài nói
về anh chàng say rượu Vlat, có sự thông cảm với mọi thói xấu của con
người. Cũng vì
cái chất người đó, mà
Tô Hoài đứng được trong nghề và quyển hồi ký này cũng đứng được. Tô
Hoài tả
những cuộc đấu tranh văn nghệ, những nghị quyết, những khai trừ, tổng
kết tổng
hợp, bằng con mắt của người bình thường và đó chính là lý do đoạn trên
tả văn
nghệ sĩ, đoạn cuối lại tả mấy ông người dân, hoặc bà cô đầu cũ. Thì có
gì đâu,
họ cũng là con người cả, ta đừng nên đề cao cái này và dìm dập cái kia,
chả có
gì khác giữa một ông nông dân và một nhà văn, chả khác gì chuyện trong
nước và
chuyện quốc tế, cũng như chả có gì khác việc sáng tác với việc ngủ với
đàn bà,
hoặc làm một bữa ăn ngon. 25/1/99 Một ý
nghĩ thoáng qua về Tô
Hoài và cuốn Chiều chiều: sao toàn
chuyện vặt. Xuống xã, đi làm nông nghiệp, làm phân. Xem cũng chẳng thấy
có ý
nghĩ gì mới về những người nông dân, về văn nghệ sĩ. Chỉ thấy những con
người
chả đâu vào đâu. Những
người dân, người như
ông Ngải thiết thực như thế, nhưng có phải là còn mãi hay là cũng đang
nhảm đi,
có phải là một lý tưởng, hay chỉ là một thực thể làng nhàng, giữa cuộc
đời
nhiều va đập. Sáng
tác của Tô Hoài, đọc hấp
dẫn mà nham nhở chắp vá như cuộc đời này. Nó không có cái thanh thoát,
và nhất
quán -- một thứ hoàn chỉnh nghệ thuật -- như ở Bùi Xuân Phái bên hội
hoạ. Lại đến
đoạn nhà văn này đi
quốc tế thì càng thấy rõ - toàn chuyện
vặt, chuyện không đâu vào đâu, văn học thế giới có nghĩa là mấy ông phiên dịch, mấy bà phục vụ khách sạn.
Đọc thấy vui, viết được như thế đã là tài, nhưng trong thế giới này họ
chỉ là
hạt cát là ngọn cỏ, khác gì người mình nhà văn mình. Cái
trời phú cho ông ở con
người Tô Hoài - khả năng sống trong nước đục, sống giữa những cái nhờ
nhờ, tối
tối, mà vẫn sống được. Hai thứ
khả năng trời phú để
làm người cho dễ dàng, đó là: 1/ Đọc
ra những mưu đồ, mong
mỏi, ngụ ý của người khác trong công việc. Hiểu rằng người đời là ham
ăn, truy
tìm tiền của, kiếm sống, chen cạnh cốt hơn người. Không cần cố gắng,
không cần
phân tích cũng hiểu ngay cái tầm thường. 2/
Nhưng ngay đấy, dừng lại,
tức có khả năng chung sống với những cái xấu ấy, khả năng phớt lờ, mặc
kệ,
không móc máy mổ xẻ, không đấu tranh muốn thay đổi nó, để rồi tự làm
khổ chung
quanh, làm khổ mình. Lại nhớ
Đức Hậu ở Thái Bình
bảo tôi: Anh có khả năng nhận ra cái xấu, nhưng không có khả năng chung
sống
với nó. Tô Hoài
ngược lại. Cái khả
năng chung sống với cái xấu ở Tô Hoài thì tuyệt vời. Một bên
là đời sống cụ thể
của đám đông, ào ạt to lớn, xô bồ, tạp nham, vụn vặt. Một bên
là cái đời sống cá
nhân riêng tư, dù chỉ sương khói nhưng là những vu vơ, mơ hồ lãng đãng
hư hư
thực thực. Không
hiểu sao, hai cái thế
giới ấy lại chứa đựng được nhau, tựa vào nhau, nó làm cho Tô Hoài sống
cân bằng
nhẹ nhõm, lại tự làm giàu thêm cho mình. Vậy Tô
Hoài là loại nhà văn
như thế nào, loại người như thế nào? - Nhà
văn của những quyển
sách tầm tầm, những tha thiết thường trực và lặt vặt, nó bao trùm lên
cuộc đời
chúng ta. Những
người đáng nhớ trong Chiều chiều: - Ông
Ngải. - Ông
coi kho. - Ông
lão với con chó. -
Marian. v.v... Tóm
lại, toàn là những con
người đã lữa ra, cô đơn, gắng mà chèo chống, vừa buồn cười vừa bi đát
trong sự
gắng gỏi của mình. Con
người trong Tô Hoài, cũng
như cái thiên nhiên chung quanh con người mà ông hay tả, nhạy cảm mau
mắn độc
đáo, kỳ lạ, nhưng mờ mờ, nhạt nhạt, vơ vơ vẩn vẩn, những thứ mà nếu
không được
chúng ta để mắt tới sẽ chẳng bao giờ thấy cả đúng là cỏ dại, hoa hèn. Một câu
chia sẻ vu vơ của Tô
Hoài hàng ngày: - Nhiều
cơ quan tặng cặp quá.
Mang đi họp, khi nào tôi cũng dùng nước bọt tẩy cho hết chữ trên mặt da. Cái tài
của Tô Hoài có thể
thâu tóm trong mấy công thức: - Tự
tin đến mức nói gì thì
nói, người ta cũng nghe. - Tàn
ác một cách nhân hậu,
tức là nhìn thấy cái vớ vẩn của kiếp người nhưng cũng cho qua hết. - Táo
tợn một cách kín đáo. - Miên
man một cách duyên
dáng. - Tinh
tế trong những cái
vặt. - Tạp
ăn, không sợ gì cả, tự
tin tự tin một cách dai dẳng rằng mình trời đánh không chết. Văn
chương này là một khối
hỗn độn, ở đó đến không gian thời gian cũng xáo trộn và tất cả chỉ
thống nhất
lại trong ý nghĩ, trật tự duy nhất là trật tự của ý nghĩ. Tư tưởng của
con
người thì như đám mây là là sát mặt đất. Cái ấn
tượng này đến với tôi
mạnh nhất khi đọc Cát bụi chân ai và
nó đúng với toàn bộ nhà văn. 19/3/99 Ngẫu
nhiên chạm mặt Bùi Hoà.
Với ông bạn này, Tô Hoài tìm ngay thấy cách gần gũi, đó là những chuyện
riêng
về 65 Nguyễn Du. Nhắc lại Trọng Hứa, nhắc lại một người quen chung.
Hình như có
một cô gái nào quê Thanh Hoá, có dịp quen Tô Hoài ở Quốc Hội và hay
biếu Tô
Hoài các thứ nem. Tô Hoài kể: - Các
ông không biết chứ, còn
có một lão điên điên khùng khùng, ở bên kia đường Nguyễn Du, xưa dọn
hàng quán
gì đấy, bây giờ vào tận trong Phú Yên hay Quảng Ngãi, rất hay viết thư
cho tôi,
trong thư bao giờ cũng hỏi thăm bà Hường, ông Tiếu, rồi có lần nghe đâu
bà
Hường chết rồi, thì nhờ bác cho cháu gửi lời hỏi thăm tới gia đình bác
Hường. Có một
người tôi biết, là
Nguyễn Quân, rất dễ làm thân với những người bán hàng bán quán rồi uống
chịu,
rồi trò chuyện những chuyện rất đời thường. Tô Hoài
cũng có khả năng đó,
khả năng mà tôi không có. Tôi thú thật ở chỗ này, thì hình như tôi hơi
giống
Nam Cao, tôi có một cái mặt không chơi được, chẳng hiểu tại sao nhưng
người ta
cứ không tin tôi. Tô Hoài
bảo ừ, V.T.N. còn có
phần giống như Nam Cao, ở chỗ khi chơi lâu, thì thấy cũng chả tội vạ
gì. Nhưng
mà này, mình hồi trước lại thường hay đi đôi với Nam Cao, đi với anh có
cái mặt
không chơi được, mình lại dễ nổi lên hơn. 5/8/99 Trông
Tô Hoài thấy già đi rõ
quá. Ông kể, ông vẫn viết đều hàng tuần ông giữ mục tạp bút cho Văn Nghệ trẻ, mục đãi sạn cho báo Người Hà
Nội. “Bao
giờ, tôi cũng phải để
đấy 4 bài để họ dự trữ”. Tôi đọc
trong Văn Nghệ trẻ,
bài Hai cái cốc (đi uống bia, thuổng
luôn 2 cái cốc lên Hà Giang cho mấy người uống, bây giờ ở Hà Giang vẫn
còn) - Bài
hay quá - Tôi khen. - Loại
ba vạ như thế, tôi
viết đầy. Mình
lại vừa ngồi sửa chữa
cuốn tiểu thuyết Ba người, để mình
gửi cho cậu, ông bảo vậy. Trong
điện thoại khi nghe tôi
rủ đến gặp Tô Hoài, Hoàng Ngọc Hiến bảo hình như là cụ ốm cơ mà. Ngọc
Trai nói ngay: Lúc nào
ông Tô Hoài ông ấy chả ốm được. 20/8/99 Khi Chiều chiều còn đang in báo đã nhiều người tìm, và bây
giờ, theo
lời những người buôn sách, thì Chiều
chiều bán khá chạy. Nhưng
cô Thu Hà ở báo Tuổi trẻ bảo tôi: - Cháu
không thể thích được.
Đọc sách chỉ thấy Tô Hoài ông ấy khôn quá, bao nhiêu đồng nghiệp ngã
ngựa, bao
nhiêu người rớt lại trên đường, chỉ mình ông ấy tới đích. 15/9/99 Tôi bảo
với Hoàng Ngọc Hiến,
và Hiến phải nhận đúng, đó là trong Chiều
chiều - nhất là phần đi nước ngoài - ông Tô Hoài thấp nhưng ông lại
không
biết cái thấp đó của mình. Đó là thảm hại. ý tôi muốn
nói đi thế mà chẳng nghĩ được cái gì cho
lớn lao. Đọc lại
Ba người khác. Một mặt, tôi cũng phục, là
sao con người này có sức
sống ghê thế. Đầy sức thu hút, nghe được tất cả cái nhảm nhí ở chung
quanh. Mặt
khác, càng đọc càng thấy không đủ thậm chí khó chịu. Chung quanh là sâu
là kiến
hết. Tôi nhớ
những nét mặt của một
số con người hồi đầu cách mạng. Họ có cái kiên nghị của họ. Họ có thể
dốt nát,
nhưng không tầm thường, lưu manh tận chân răng như Tô Hoài miêu tả. Có thể,
đây là một khía cạnh
của đời sống chăng. Nhưng
tôi không nhìn thấy lý
tưởng cao đẹp của tác giả ẩn đằng sau khi miêu tả. 20/11/99 Chiều chiều
đang bán rất chạy ở Hà Nội, trong khi đó, bọn tôi được phổ biến là
không được
để các nơi viết bài khen chê gì cả. Chiều
chủ nhật, sách ở một số
quán sách ở Bà Triệu bị tịch thu. Buổi tối đi qua Tràng Tiền không có
một cuốn. Ông Văn
Tâm ngỏ ý khen Chiều chiều: - Có
hai bồ chữ mất rồi
(Nguyễn Công Hoan và Nguyễn Tuân). Còn một bồ nữa sắp mất nốt. - Thế
kỷ XX này, nước mình có
ba người viết ký giỏi. Ông Vũ Trọng Phụng giỏi về phóng sự, Nguyễn Tuân
giỏi về
tuỳ bút, còn Tô Hoài nhất về hồi ký. Trong
thông báo nội bộ về
quyển Chiều chiều, có đoạn nói: Nhà
văn Tô Hoài là một nhà văn lớn đã được giải thưởng Hồ Chí Minh... Quyển
Chiều chiều của ông sẽ để dư luận và
công chúng đánh giá lâu dài. Nguyễn
Văn Thành nghe ở đâu
đó, về bảo nhiều người ngờ là lão Tô Hoài này đổi giọng viết như thế
này để
kiếm chác. Nhàn:
Tôi nghĩ không phải...
Có những chi tiết mà nếu không để ý từ trước, thì bây giờ không sao bịa
ra nổi.
Nhưng cái tài của ông là giấu biệt ý nghĩ đó, bây giờ mới phun ra. Những
năm sau 2000 7/1/2000 Hà Minh
Đức ra một tập thơ,
trước khi cho in, hỏi Tô Hoài ra cái ý không biết có nên làm không. Tô
Hoài
bảo: - Cậu
đã ra hàng mấy chục đầu
sách rồi, thì ra thêm một quyển nữa cũng có gì mà ngại. Có cảm
tưởng khi đối thoại
với mỗi chúng ta, Tô Hoài luôn luôn đồng loã với mọi hành động của ta,
cả cái
tốt lẫn cái xấu. 15/1/2000 Đọc lại
Cát bụi chân ai thấy có một câu của thằng
tù binh Mỹ: - Các
ông không phải là nhà
báo. Có phải các ông là quan toà, các quan toà đến hỏi cung tôi, các
ông sắp
đem tôi ra xử, tôi xin hỏi thực? Một
cách định nghĩa chính xác
về các nhà văn Việt Nam. Cái
cách viết của Cát bụi chân ai là lan man một cách khéo
léo, không lấy không gian thời gian để phân chia các đoạn của quyển
sách. Mà
lấy tâm tình làm mạch chính. Một đặc
điểm của Tô Hoài thời
kỳ này là không đề rõ thể loại cho sách. Hình như ông muốn người ta
hiểu là thứ
gì cũng được. Và cũng là một cách để tuyên bố tôi không chịu một sự
ràng buộc
nào cả. 6/6/2000 Tối
30/5, gặp nhau ở chỗ Ngọc
Trai, để tiễn ông Hiến đi Tây. Đúng hơn là ông Tô Hoài mua gửi cho ông
Đặng
Tiến bên Pháp mấy quyển sách nhờ ông Hiến mang đi, thì tổ chức ra bữa
ăn nhân
thể. Chưa bao giờ thấy Tô Hoài cảm động như vậy. Sau bữa ăn ông nhờ lấy
cái
gói. Mở ra trịnh trọng. - Ông
Hiến ạ, mai ông đi. Tôi
có gửi cái này cho Đặng Tiến, một quyển sách với cái thư. - Vâng,
vâng, anh để tôi
mang. - Sách
hơi dày, thôi thì cũng
mong ông thông cảm (có vẻ đúng tâm lý người hay đi xa, sợ người khác
gửi). Và
ngừng một lúc, rồi ông mới
nói tiếp. - Thôi
đến ngày kia là Hiến
đã đến với thành phố hoa lệ, thủ đô của thế giới, nơi có mỗi chị Trai
đã đến.
Chỉ có chúng tôi là sẽ ở lại đây thôi. Tới chữ
chúng tôi, ông nhìn
tôi, Vương Trí Nhàn. Tôi cảm thấy có một chút chua chát trong lời lẽ
của Tô
Hoài lúc ấy. Đã là Tô Hoài mà vẫn còn những lúc phải thèm muốn điều gì
đó, và
có những nơi chưa đi, kể cũng khổ tâm thật. Tôi hỏi: - Anh
đang viết gì. Cái món
truyện cổ tích cho trẻ con đến đâu rồi. (Có lần
Tô Hoài nói là có
nhận viết 150 truyện cổ tích) - À,
đang viết, được 60 cái
rồi cả nhà Giáo dục lẫn nhà Kim Đồng
đều in. Và ông
nghĩ ra một cách để
pha trò: - Ở Kim Đồng thì nó gọi là tranh truyện. Còn ở Giáo
dục thì gọi là truyện tranh. Giáo dục đã in 60 cái,
còn Kim
Đồng mới in được 20 cái. Khi Tô
Hoài láy đi láy lại
chuyện đó, Hoàng Ngọc Hiến cười ngặt nghẽo mãi không thôi. Có gì đó có
hơi
hướng “bài tây” trong câu chuyện về văn chương, đấy là điều thú vị
thường thấy
ở lớp trí thức An Nam mình, dù đã sang thế kỷ XXI. Ân hỏi:
ông Vũ Ngọc Phan viết
Tô Hoài là khinh bạc, cái đó đúng không? Nhàn:
Đúng chứ! Nếu trí thức
hoá lên một chút, thì ý tưởng ấy của Tô Hoài gặp cách nghĩ của các nhà
trí thức
phương Tây. Là con người có những khía cạnh gần con vật. Nhưng ở Tô
Hoài, tất
cả chỉ giản đơn, bột phát, và về sau con người Tô Hoài nhà văn có phần
bị lép
vế, so với Tô Hoài cán bộ. Nhưng cái chất nhà văn kia vẫn cứ còn mãi. 26/9/2000 Nhân 80
năm sinh Tô Hoài tôi
viết một bài báo ngắn và phát hiện ra một điều đơn giản. Chính là 10
năm nay,
Tô Hoài lại khởi sắc hơn ngày trước. Bà Đặng
Thị Hạnh dạy văn học
phương Tây viết một bài báo có cách viết rất lạ tức là trộn lẫn không
gian thời
gian đang chuyện nọ sọ sang chuyện kia, không bị câu thúc bởi cái khung
câu
chuyện. Trước
đó, có lần Đặng Thị Hạnh
đã nhận ra cái cách viết đó ở Tô Hoài. Đọc Cát
bụi chân ai Đặng Thị Hạnh nói thêm với mình” hơi văn đi rất mạnh”. Đọc văn
bản Tô Hoài có lẽ
những cái chính, cái trần trần trên chữ nghĩa, thì cũng thường thôi,
nhưng ông
Tô Hoài lại có cái tầng thứ hai ẩn ở dưới, một cái gì lờ mờ, lấp ló đây
đó mà
lại quyết liệt lặp đi lặp lại. Báo Thế giới mới, kể rằng cô Eo Sola không đồng ý đặt tài tử
là nghiệp
dư mà cho rằng ở Việt Nam, chữ tài tử có nghĩa rộng lắm, tài tử là
ngang hàng
với chuyên nghiệp là sáng tạo. Tô Hoài nghe hẳn thích lắm. 4/2/2001 Những ý
mà Phạm Vĩnh Cư nói
về Tô Hoài (Tôi không nghe trực tiếp từ Cư, nhưng nghe Tạ Duy Anh kể
lại) - Ông
Tô Hoài có lối viết làm
như ông ấy đã đi đến tận cùng sự thật, nhưng bên trong còn bao điều
gian dối. - Một
ví dụ, Tô Hoài không hề
dám hé ra một sự thực là Marian Tkchev nó hành ông ta thế nào. Có lần
Marian
Tkchev tặng Ina Zimonina một bản dịch tiểu thuyết Tô Hoài và nói thêm
“Tôi xin
tặng chị một cục gạch, chị chớ đọc làm gì”. Xem
cách viết của Tô Hoài,
vẫn luôn luôn cảm thấy đây chỉ là giỏi quan sát chứ chẳng có tư duy
tiểu thuyết
gì cả. Khoảng
tháng 12/2000, ông Hà
Xuân Trường gọi tôi lên kể một số chuyện cho xem một số thư từ, trong
số có thư
hoặc báo cáo củaTô Hoài. Nhớ hai cái. Một,
cái Tô Hoài báo cáo về lý
lịch và thành tích của mình, để cho cấp trên biết, và chấp nhận ông về
Hội Nhà
văn Hà Nội (còn nhớ là Xuân Sách giễu mãi chuyện này và, Bằng Việt thì hối hận đã lấy Tô Hoài về sau khi ông
thôi ở Hội Nhà văn). Hai,
hồi đầu đổi mới, Tô Hoài
viết cho Hà Xuân Trường một lá thư, phân định giới viết văn theo nhóm
phái, tức
là loại theo cách mạng, loại lừng chừng, loại theo địch nay ở lại. Cũng
là một
thứ “báo công”. Ở những
người như Tô Hoài, ao
ước về nghệ sĩ có nồng nàn đến đâu thì cũng không bao giờ đủ sức áp đảo
cái
khôn ngoan của người cán bộ. 12/4/2001 Hai
tuần trước nghe Khánh Thơ
kể một chuyện đáng nhớ. Lâu nay tình nghĩa Tô Hoài Nguyễn Văn Bổng thì
ai cũng
biết. Nên bọn Khánh Thơ, khi làm sách các nhà văn được giải thưởng Hồ
Chí Minh
đưa Bổng vào, muốn đưa theo một ít nhận xét của Tô Hoài, đã in trong
bài chân
dung (Tô Hoài Những gương mặt). Không
ngờ đến lúc đó, ông Bổng đang đau ốm, cũng cố vùng dậy, không nói được,
chỉ
giành lấy bút mà viết mấy chữ - Không
lấy một dòng nào của
Tô Hoài cả. Tôi
nghĩ ở đây có sự co kéo:
một bên là con người Tô Hoài cán bộ Tô Hoài đời thường sống giữ gìn, tự
vệ, cần
có người chuyện trò nương tựa, và trong sự chán ngán của giới văn
chương chỉ
tìm thấy ở Nguyễn Văn Bổng một người trò chuyện. Nhưng
phía bên kia, Tô Hoài
đặt mình bên những Nguyễn Tuân, Nguyễn Bính, Tô Hoài chỉ thấy đây mới
là văn
chương thật hạt. Người
nghệ sĩ đã thắng. 20/3/2002 Tô
Hoài, từ 10 năm nay, đã
nói với tôi về bộ phim người ta làm về ông, mà ông nhận viết kịch bản.
Và bây
giờ tôi nhận viết thuyết minh cho nó. Không biết có nói được một số ý: - Sức
sống của cỏ dại. - Cỏ
dại thành người. - Lam
lũ, không hoàn chỉnh. Tư
tưởng chính rút ra từ cuộc
đời Tô Hoài: Kẻ không đánh mất mình, khi hoà vào đám đông. Vừa hùa vào
vừa lùi
ra. Nhưng cái sự hoà vào dễ dàng như thế
lại chứng tỏ một cái gì tầm thường (?) Lúc từ bỏ đám đông trở về, con
người ấy
là một khối hỗn độn vơ vẩn đấy mà cũng sâu sắc đấy. 28/3/2002 Hỏi xem
ông đang làm gì, ông
bảo nhận viết cho báo Lao động. Còn
cái chùm một trăm truyện cổ tích đã xong. Tôi không dám nói thẳng,
nhưng hay
nghĩ ông Tô Hoài hay phí đời mình vào những việc vớ vẩn. Cô Sông Thao
cũng hay
bảo rằng bố em quan niệm là cứ viết đi, còn cái việc thu dọn lại là
việc sau. Tô Hoài
thường cẩu thả trong
việc làm các tuyển tập của mình chả ra lề ra lối nào cả. Vậy cảm
giác về sự bất tử ở
Tô Hoài ra sao, có hay không? Có chứ. Nhưng ông không nhiệt thành lắm.
Ông
không làm nó với ý thức cao, như Xuân Diệu. Tô Hoài
mang cái tính chất
của văn học dân gian là tự phát với đủ nghĩa như nặng về bản năng lộn
xộn,
không trật tự không đều, thiếu lý tính, ít nghĩ về sự sống sau khi chết. Tôi kể
với Sử: Tô Hoài là
loại có sách gì tôi cũng có thể giới thiệu để ông ấy đọc, ví như sách
về danh
hoạ, sách tiếng lóng.Thế nhưng phải trừ một loại tức là những cuốn như
tiểu
luận về thuyết phi lý. 5/4/02 Đến nhà
Tô Hoài, thì lại gặp
cảnh quay phim VTV3 đến quay. Nghe loáng thoáng thì là cái chuyện ngày
làm việc
bình thường ông Tô Hoài trong đó có cả một người nước ngoài. Ngưòi nước
ngoài
ấy là một người Nga. Nghe
loáng thoáng cái tên
Lêna? Lêna nào? Có bao nhiêu Lêna mà Tô Hoài đã quen và không nhớ một
ai. Còn
lại chỉ có Tô Hoài với Marian với Zimonina. Gần đây có tin Zimonina
không đọc
văn học Việt Nam nữa, không trò chuyện với ai từ Việt Nam sang, nhưng
vẫn viết
thư cho Tô Hoài. Đúng thế không? Một chủ
đề có thể viết, là Tô
Hoài và cái gọi là “ý nghĩa quốc tế” của văn học Việt Nam những năm này. Phụ lục VẪN ÔNG
DẾ MÈN ẤY (Đọc
tập phiếm luận GIẤC MƠ
ÔNG THỢ DÌU, 2007) Hồi
cùng với Nam Cao viết cho Tiểu thuyết thứ Bảy, Tô Hoài
đã có
lối làm hàng chăm chỉ, bận việc gì đi nữa vẫn lo bán bài đều đều cho
báo. Sau
này cũng vậy, ngoài viết tiểu thuyết và công tác xã hội, hễ nhận viết
báo là
như ngồi trước khung cửi, có khi một ngày guồng được vài bài - nói
chuyện với
tôi, ông thú nhận, có vẻ như hơi buồn cười trước một cái tật của mình. Khoảng
1992, tôi giữ chân phụ
việc cho ông trong một chương trình nghiên cứu về văn hóa Việt Nam. Lúc
ấy, Cát bụi chân ai vừa in năm trước và đang
tái bản thêm nhiều lần, một hôm ông bảo: - Tôi
lại vừa đóng một tập
giấy mới. Từ mai bắt đầu viết. Kể toàn chuyện đi thực tế sau Nhân văn với lại chuyện làm tổ trưởng
dân phố Hà Nội hồi chống Mỹ, rồi chuyện đi nước ngoài cả Nga la tư lẫn
ấn Độ,
Ai Cập, đủ hết. Đặt tên là Những câu
chuyện với ông Sóng. Sau
này, khi in ra, cuốn sách
mang tên Chiều chiều. Đúng như ông tự
nhận, khác với Cát bụi chân ai, tập
trung kể về Nguyễn Tuân, Chiều chiều
lan man đủ thứ, vậy mà vẫn tạo một ấn tượng về một cuộc sống lam nham
dang dở.
Thừa thắng xông lên, tôi gạ: - Thảo
nào anh cũng phải làm
một cuốn, viết từ thời đổi mới đến nay. - Thời
này mình già, có đi
đâu mà biết. - Anh
cứ kể những chuyện
người ta đồn đến tai anh rồi anh nghĩ lại ra sao, thế cũng đủ hay rồi. Tô Hoài
không nói gì tiếp.
Tôi chỉ biết chắc là ông vẫn viết, và với con người này thì giữa chuyện
đời
sống và chuyện văn chương thường không có gì phân biệt, ở đâu thì cũng
một cốt
cách ấy, thiêng liêng, nhăng nhít ngơ ngẩn, cái gì cũng đều có cả. Giấc
mộng ông thợ dìu đánh
dấu sự có mặt của ngòi bút Tô Hoài, cái nhìn Tô Hoài trong ngày hôm nay. Tác
phẩm gồm phần lớn các bài
viết vặt đã in trên tờ Người Hà Nội
và một số báo khác. Một thứ Chuyện mới tiếp vào Chuyện cũ
Hà Nội sáu bảy trăm trang hồi trước. Hôm bắt
tay vào biên tập, mới
cầm bản thảo, tôi đã định kêu lên, sao lại thợ dìu, chắc thợ mộc đây,
vậy thì
viết thợ rìu mới đúng, vẫn cái tính ẩu của ông già đây mà. Bởi bản thảo
Tô Hoài
thường không thiếu lỗi chính tả nên tôi nghĩ liều như vậy. May quá
trước khi thò bút
chữa, tôi đọc lại bài viết. Thì ra thợ dìu đây là các vũ sư nghiệp dư
chuyên đi
dạy nhảy đầm ở các lớp khiêu vũ hiện nay. Trong
một bài phỏng vấn gần
đây trên TT&VH, nhà văn già gần chín mươi vui vẻ khoe là chữ nghĩa
của mình
còn mới lắm, mình còn nhặt được khối chữ chỉ vừa xuất hiện trong đời
sống hôm
nay. Mà còn chữ mới nghĩa là còn cảm nhận được cuộc sống mới. Chữ thợ
dìu thuộc loại mà ông
tự hào. Tôi ghi
lại đây những gì mà
Tô Hoài viết trong Giấc mộng ông thợ dìu
: Những nếp sống có từ ngày xưa nay phôi pha hoặc biến dạng như chơi
chim, chơi
dế, đi hội. Một số thú chơi mới xuất hiện. Cảnh dô dô bốp bốp ngoài
quán. Sự
nảy nở nhiều như kiến của cò đểu trong mọi mặt sinh hoạt. Cảm giác
hoang vắng
trong một ngày cuối năm ở Bờ Hồ. Cảnh người Việt di tản nay từ hải
ngoại trở về
trong các gia đình. Nạn dân ném đá lên đường tàu. Cái túi ni-lông và
việc phá
hoại môi trường... Lịch
lãm và lẩn mẩn. Tinh tế
và vơ véo nhặt nhạnh. Vui đấy rồi buồn ngay đấy. Yêu thích sống trong
nền nếp
và chán chường trước những trì trệ. Trân trọng quá khứ và biết rằng
nhiều khi
quá khứ chỉ đáng quên đi. Ham hố phiêu lưu thay đổi và không bao giờ
ngạc nhiên
trước mọi tàn lụi hư hỏng. Chăm chú quan sát mọi sự đang xảy ra và giữ
cho lòng
mình một sự dửng dưng dài dài... Bấy
nhiêu sắc thái cùng lúc
có ở văn xuôi Tô Hoài, làm chứng cho sự có mặt của nhà văn giữa đời
thường.
Dường như cái gì với ông cũng mới mẻ sinh động mà lại chẳng có gì lạ,
xưa đã
vậy và nay còn như vậy. Nếu bạn
còn đang phân vân
không biết có nên đọc cuốn sách này của Tô Hoài không, tôi muốn bạn hãy
bắt đầu
bằng mấy mẩu ông viết về hội làng. Chung
quanh cái sinh hoạt văn
hóa mà thường ai cũng tự hào, có những điều mà ngoài Tô Hoài chẳng ai
dám nói.
Ông kể rằng vùng ông xưa nay nhiều hội, nhưng toàn hội nhạt như nước ốc. Khá
nhất có hội làng Đông thì
cũng là dịp để các họ tranh chấp, trai gái đi hội để khoe khoang mấy
thứ mốt
mới học đòi và những cậu choai choai trâng tráo "chim" gái hoặc đánh
nhau. Chính
làng ông xưa nay đâu có
hội, chỉ toàn đi xem nhờ thiên hạ. Làng mỗi năm vào đám một lần, nhưng
cũng sơ
sài tạm bợ, có năm mất trộm áo thánh "phải lấy vạt cờ đuôi nheo trùm
lên
ngai làm áo khoác cho thánh". Xưa những gánh chèo được mời về đám cũng
toàn là phường kiết xác, mấy bác kép vừa hát xong chạy vội vào hậu
trường, rệp
rơi lả tả từ miếng gỗ làm chỗ cắm cờ đeo sau lưng. Nay việc làng do mấy anh cán bộ đi khắp thiên hạ về khởi xướng thì cũng chẳng khá hơn. Toàn thợ tế đi thuê ở các làng bên cạnh. Còn ông chủ tế thì chữ Nho bẻ làm đôi không biết, đến thành hoàng làng tên gì cũng không biết nốt. Chỉnh
lý 6 - 2009 V . T .
N
Tô
Hoài Note1: Bài có rất nhiều "chi
tiết là
Thượng Đế", trong, cả văn chương lẫn đời thường!
|