Dịch là cướp
Theo
tôi, dịch là cướp. Nếu không cướp được thì ăn cắp, như trường hợp một
ông trạng đi xứ nhét hột ngô Tầu vào bìu khi qua ải Nam Quan, đem về
Việt Nam làm giống.
Vào
cái thời chủ nghĩa thực dân đang cực thịnh, chuyện học tiếng Tây tiếng
U chỉ là để "tồn tại", theo nghĩa của câu "bây giờ ông đổi lông ra sắt,
cách kiếm ăn đời có nhọn không?" Nhìn rộng ra, cả một nền văn chương
dịch thuật, hoặc "bảnh" hơn, viết văn bằng tiếng Tây tiếng U, trước
đây, đều qui vào chuyện "cách kiếm ăn đời có nhọn không". Thời Tây
thuộc còn khá, vì còn có những bậc tiền bối dám mầy mò tới cõi văn Tây.
Thời Mỹ thuộc thì thật quá tệ. Nhưng đây là do quan thầy chứ không phải
do đầy tớ: Người Mẽo chỉ muốn có những thằng đầy tớ biết nghe răm rắp
lời của chủ: tao là thằng chi tiền! Tây thì còn muốn "làm bạn" với một
tên cô lô nhần nào sáng sủa một chút.
Ngay
cả những bậc tiền bối viết văn bằng tiếng Tây đúng mẹo văn phạm hơn cả
Phú Lãng Sa, dưới mắt một độc giả mẫu quốc, những tác phẩm như "Cổ tích về những miền đất thanh
thản" [tạm dịch cái tựa "Légendes des terres sereines" của
nhà văn Phạm Duy Khiêm] cũng chỉ được coi như là một thứ hương xa cỏ lạ.
(1)
Hiện
hữu có trước yếu tính. Tồn tại trước đã, kỳ dư là văn chương (tout le
reste est littérature), như người Tây nói. Thành thử công đầu lại vẫn ở
những bậc tiền bối như Trương Vĩnh Ký, hay những thầy thông, vào cái
thời chữ Nho mới là chữ của nước. Vả chăng, quyền uy của chủ nghĩa thực
dân lúc đó ghê gớm quá, dễ gì mà làm một thằng ăn cướp!
Phải
đợi đến những nhà văn di dân thời kỳ hậu thuộc địa, người ta mới hiểu
được, chuyện viết văn bằng tiếng nước ngoài, không phải là mất gốc, mà
là ngược lại: nói rõ hơn, muốn không mất gốc, là phải viết văn bằng
tiếng nước ngoài! Theo nghĩa đó, Kazuo Ishiguro, nhà văn gốc Nhật viết
văn bằng tiếng Anh, tác giả Tàn Ngày (The remains of the day), được coi
là "một người Anh hơn cả người Anh", un Anglais plus british que les
autres, theo Sean James Rose, tác giả một bài viết trên tờ báo Pháp,
Đọc (Lire), số tháng Chín 2001.
Salman
Rushdie, một trong những đứa con của giờ Tý thì cho rằng, muốn giải
phóng ra khỏi giấc mơ (muội) vong thân trong ngôn ngữ là phải viết văn
bằng tiếng Anh. Trong bài viết "Quê hương tưởng tượng", ông viết: Chinh
phục tiếng Anh có lẽ là hoàn tất tiến trình giải phóng của chúng ta.
Vả chăng, vẫn theo ông, những nhà văn Anh gốc Ấn khó mà từ bỏ tiếng
Anh. Con cái của họ lại càng khó hơn nữa, vì đây là ngôn ngữ thứ nhất
của chúng. Phải chấp nhận, đối với tất cả và chống với tất cả. Theo từ
nguyên học, "dịch", traduire, là từ tiếng La tinh "traducere", "mener
au de-là", dẫn (đi) đằng đó. Bị đá văng ra khỏi nơi chôn rau cắt rốn,
chúng ta đều là những con người "bị dịch" (nous sommes des hommes
"traduits"). Cho dù ‘dịch là chết ở trong hồn một tí’, ông vẫn khăng
khăng với ý nghĩ, rằng có một chút chiến lợi phẩm, mỗi khi đi ăn hàng!
Chuyện
cũng chẳng mới mẻ gì. Cổ đại La tinh đã coi dịch là cướp, giống như mấy
trò chém giết (đàn ông), hãm hiếp (đàn bà), cướp bóc vàng bạc của cải,
đất đai.
Nói ngắn gọn, đây chính là sự thành lập đế quốc.
Thành thử hủy diệt ngôn ngữ một đất nước đã bị xâm lăng, là nhiệm vụ
hàng đầu của kẻ thắng trận, là vậy.
Talawas:
ta là gì? Ta là thằng dịch thuật. Và dịch thuật với người Việt ở trong
lẫn ở ngoài, là vấn đề sinh tử; nếu cần, hãy vờ đi chuyện sáng tác
trong một thời gian; đổ công, đổ của, đổ sức vào việc dịch.
Nghĩa
là cướp. Không cướp ngày thì cướp đêm. Thành thử những "nhà dịch thuật"
chính là những tên biệt kích văn hóa, vậy.
NQT
[Bài viết cho diễn đàn talawas,
khi mới xuất hiện trên net]
(1) PHAM
Duy Khiêm : "Légendes des terres sereines "