Dịch thuật

14.1.2002

Trần Trọng Hoàng Bách

Đa đa

 

Thưa các vị diễn đàn,

Phần đông các vị đã lên tiếng ở diễn đàn này đều có vẻ ủng hộ đa dạng, đa chiều, đa nguyên... khiến tôi thấy rất an toàn. Ông Nguyễn Anh Cơ còn đặt vấn đề rất thoáng, không cần phân biệt đông tây. Sau đó lại thoáng hơn nữa, vạch một con đường rộng rãi từ nhất nguyên qua nhị nguyên lên thẳng đa nguyên. Tôi thì muốn không phân biệt nguyên lí, địa lí, thuyết lí, nên sẵn sàng nối từ nhị nguyên qua tam đoạn luận, tứ diệu đế, ngũ hành, lục gia, thất miếu, bát quái, cửu trùng, thập tông. Nhưng e như vậy không lên tới đa nguyên mà tới đa đa là cùng. Vậy xin làm một việc khác:

Tôi cũng tán thành đa nguyên trong dịch thuật như ông Nguyễn Anh Cơ đề nghị. Tất nhiên tôi còn tán thành việc dịch là cướp và dịch là tiêu vong linh hồn như ông Nguyễn Quốc Trụ tiết lộ, mặc dù hành động cướp và việc linh hồn đang sống chuyển sang từ trần chắc là không diễn ra cùng một chớp mắt. Có thể từ trần trước, cướp sau. Có thể vừa biệt kích xong thì hồn vong thân. Tôi đã quen sống không thắc mắc với những điều còn khó hình dung hơn nhiều. Sau khi đồng ý để dịch giả rộng quyền như vậy, thậm chí cả quyền đụng vào cốt tuỷ tiếng Việt như ông Nguyễn Quốc Trụ có ý biểu dương, độc giả như tôi tất nhiên cũng rộng quyền chọn lựa. Ðồng ý với nhau về nguyên tắc như thế thì dễ lắm. Nếu có một nguyên tắc ngược hẳn, tôi lại sẵn sàng đồng ý, vì đối phó với mọi nguyên tắc là cách sống thọ nhất của người trong nước.

Vấn đề của tôi là: rộng quyền chọn giữa những bản dịch tồi tệ, tất nhiên là mỗi cái tệ một kiểu, hết sức đa dạng (nhân đây xin nói là so với sự giầu có của cái dở thì cái hay bao giờ cũng là con nhà nghèo), thì xin lỗi các vị, tự do kiểu ấy là tự do chọn giữa đống rác, chắc ông Nguyễn Anh Cơ không có ý cho là thứ những người bới rác đang cần. Xin kể ra đây vài khả năng chọn lựa tự nguyện của người đọc:

Chọn giữa cái không thể hiểu nổi này và cái cực kỳ tối nghĩa kia. Ví dụ 1: “Mà bề ngoài của ông cũng không thuộc lứa đàn ông mà đàn bà sẵn sàng tha thứ và đánh giá rộng rãi hơn về sự thiếu trí tuệ. Tên của ông bị rút gọn lại chỉ còn là Appin và tên húy Cornelius dường như chỉ là một nghi thức rửa tội vô hình vô dạng.” (Saki Munro, Khi mèo nhà biết nói, bản dịch của Phương Lê, tạp chí Văn hoá-Văn nghệ công an tháng 12.2001). Ví dụ 2: “Ðây là thắng lợi của sự tích cực tham dự văn học. Người ta có thể viết thứ văn học này. Việc tích cực tham dự văn học đã không kết thúc cùng với việc gắng sức cho nền văn học hiện thực của chủ nghĩa xã hội.” (Văn học ở chỗ nói ra chân tướng, các nhà văn giải thưởng Nobel nói về Guenter Grass, Phó Thiên Tùng dịch, Văn Nghệ, số 17.2000). Ví dụ 3: “Với những gì là hành động nói riêng, tất cả đều vượt qua như xuyên qua một cặp đôi mà người ta khớp vào cho đúng” (Trò chuyện với Patrick Modiano, Trần Hinh dịch, Văn Nghệ số 50.1999). Tôi chịu thua việc đánh giá rộng rãi hơn về sự thiếu trí tuệ và tên húy là nghi thức rửa tội vô hình vô dạng trong ví dụ 1. Tôi đầu hàng trước sự tích cực tham dự văn học của ông Günter Grass trong ví dụ 2, nên vui vẻ chọn ví dụ 3, vì hai dịch giả trên kia còn có vẻ hiểu một vài phần câu dịch, còn dịch giả thứ ba thì cũng như tôi, tuyệt đối không hiểu gì hết.

Chọn giữa cái cẩu thả này và cái lôi thôi lủng củng kia. Ví dụ 1: “Thường tôi đi ngủ tương đối sớm, nếu như có được sự dễ dàng.” (Trò chuyện với Patrick Modiano, như trên). Ví dụ 2: “Những lời lẽ đã chĩa vào nền chuyên chế quốc xã của ông, có thể cũng sẽ thích hợp dùng cho thời kỳ cách ly chủng tộc ở Nam Phi.” (Văn học ở chỗ nói ra chân tướng, như trên). Thấm nhuần không khí dịch thuật này, tôi cũng xin phép đặt câu như sau: “Nếu như có được sự dễ dàng, tôi sẽ chọn ví dụ 2, bất chấp sự phê phán chĩa vào khái niệm “cách ly chủng tộc”, vì có thể cũng sẽ thích hợp dùng cho những chọn lựa khác.” Các dịch giả trên đã nẫng ngoại tệ mạnh trong nhà băng văn hoá của thiên hạ, đem về xài không thèm đổi ra tiền mình. Nay tôi lại cướp được một nước sái, chẳng biết có được ông Nguyễn Quốc Trụ tán thưởng không?

Chọn giữa cái sai này và cái sai khác. Ví dụ 1: C. McCullough, Tiếng chim hót trong bụi mận gai (nguyên tiếng Anh: The Thorn Birds). Ví dụ 2: Truyện cổ Grimm, Cô bé quàng khăn đỏ (nguyên tiếng Ðức: Rotkäppchen). Những cái sai có vẻ vô thưởng vô phạt như vậy lại không hề vô hại: lâu dần, người đọc nghiêm túc mất hẳn lòng tin vào các bản dịch. Thà đánh vật với cuốn từ điển ngoại ngữ tự học để mò mẫm từng chữ trong nguyên bản còn hơn.

Chọn giữa một mẫu số chung duy nhất. Tôi cũng nhận là văn chương Việt Nam thiên về tình cảm, phải khéo lắm mới không thành đa cảm. Học trò tôi bình thường rất thực dụng, không tặng hoa ngày các nhà giáo nữa mà tặng bàn là hơi và chảo chống dính, nhưng cứ động bút viết bài tập làm văn là thành các nhà lãng mạn chân chính và rất chuộng những ví von mầu mè. Cái tiếng Việt chảy nước đầm đìa ấy ở đâu ra? Một phần rất lớn ở các bản dịch tác phẩm nước ngoài sang tiếng Việt. Hạng trên một chút thì có Một mình với mùa thu (Pautovski), Bản du ca cuối cùng (E.M. Remarque), Cây phong non choàng khăn đỏ (Aitmatov) ..., hạng dưới thì không tả xiết: Chiều tàn thu muộn, Người giầu cũng khóc, Nỗi lòng thấu trời xanh, Thiên thần gẫy cánh, Dòng đời nghiệt ngã, Ðêm trước một rạng đông vô vọng... Các nhân vật của ông Beckett nói tiếng Việt cũng bóng bẩy nhịp nhàng như các nhân vật của ông Shakespeare, mà các nhân vật của ông Shakespeare thì nói tiếng Việt không khác mấy các nhân vật phim Hàn Quốc lồng tiếng. Thế thì nhạc heavy metal do băng Sài Gòn Huớng dương đồng nội chơi có mùi tiền chiến cũng phải. Ðể bổ sung các nguyên tắc dịch chưa biết có khả thi không mà các vị đã nêu, tôi xin nêu thêm cái nguyên tắc đã thành hiện thực phổ quát là: Dịch là pha nước ngọt. Ông Nguyễn Anh Cơ có vẻ dễ tính, chắc đôi khi cũng thú món xi rô này.

Những ví dụ như đã dẫn nhan nhản trong mọi tờ báo và tạp chí, không ai buồn trách nữa. Một lúc nào đó chúng ta sẽ coi đó là đương nhiên. Vận động của ngôn ngữ mà!