Wednesday, October 12, 2011

Translating Tomas Tranströmer

DỊCH THƠ TOMAS TRANSTRÖMER

Tác giả: Robin Robertson

Người dịch: Nguyễn thị Hải Hà

    Thơ Tomas Tranströmer khó dịch vì đa chiều đa dạng và nhiều ẩn ý. Lời thơ cô đọng tuyệt đẹp cùng với hình ảnh trong thơ sống động như nhữngbức ảnh chụp rất nghệ thuật làm thơ ông quyến rũ ngay tức khắc, nhưng cái ngôn ngữ đơn giản tự nhiên trong thơ ông khi dịch thường bị biến thành không màu sắc và đơn điệu. Nhịp điệu mềm mại của những bài thơ nguyên tác thường khó được táitạo và, nhạc tính trong những chữ Thụy Điển như “domkyrkoklocklang” bị mất âmvang khi chúng biến thành một “hồi chuông giáo đường.” Cảnh tượng trống vắng,bí ẩn trong thơ ông khá quen thuộc với các nhà thơ Bắc Âu, nhưng biến những mệnh đề siêu thực của cảnh tượng ấy thành ngôn ngữ Thụy Điển cho thật đơn giản ngắngọn là điều rất khó khăn.

Trong lời giới thiệu quyển “Imitations, (Bắt chước)”tuyểntập bản dịch của những bài thơ châu Âu, Robert Lowell viết, trích dẫn Pasternak,“Dịch giả bình thường đáng tin cậy có thể dịch đúng nghĩa đen nhưng thường không chuyển đạt được giọng thơ và … trong thi ca, giọng thơ là tất cả.” Trong bảndịch tương đối thoát qui luật của tôi từ một số bài thơ của Tranströmer, tôi đã thử chọn vị trí đứng giữa một bên là những bài thơ được viết lại một cách trangtrọng và thử nghiệm của Lowell và bên kia là phương pháp dịch sát nghĩa theo truyền thống. Tôi vẫn giữ dáng dấp bài thơ mở rộng ý nghĩa cho rõ ràng hơn và cố gắng - như Lowell đã rất đúng khi nhấn mạnh là người ta phải cố gắng – truyền đạt giọng thơ.                                              

Cái nhìn của Tranströmer có khuynh hướng tư tưởng tâm linh rất sâu đậm, nhưng không thuần là tôn giáo. Ông quan tâm đến sự khác biệt đến đốilập và chúng ta phản ứng như thế nào, ở cương vị loài người, cho đến khi tìm thấy chúng ta ở điểm then chốt, ở cái điểm tựa đòn bẩy của một khoảnh khắc. Đây là bài trích từ bài thơ “Out in the Open” (Ngoài Khoảng Rộng):

Mặt trời bốc lửa. Phi cơ bay thấp,

trải bóng có hình dáng của chiếc thập tự khổng lồ, vội vã trên mặt đất.

Một người đang rình cái gì đó trên cánh đồng. 

Bóng phi cơ chạm đến anh ta

Trong tít tắt anh ta ở ngay chính giữa chiếc thập tự.

Tôi đã nhìn thấy cái thập tự treo trên những vòm cong đẹpmắt của nhà thờ

Đôi khi nó giống như một tấm ảnh chụp

sự náo loạn

Tôi đã đọc những bản dịch này trên sân khấu với Tomas, ở Stockholm  và London , và có được sự tán thành của ông rất quan trọng với tôi. Ở vai trò một trong những ủy viên quảntrị của giải thưởng Griffin, tôi có mặt nơi đó khi ông được trao tặng Lifetime Recognition Award (Giải Thưởng Thành Tựu Trọn Đời) năm 2007, nhưng chúng tôi có cảm giác lúc ấy – cũng như từ nhiều năm trước đây – là giải thưởng quan trọngnhất vẫn chưa trao tặng cho ông. Tin (ông được giải Nobel văn chương) hôm nay,đã được chờ lâu đến độ không thể tin được, nhưng thế giới thi ca có thể nâng ly chúc mừng người đàn ông khiêm tốn này, nhà thơ vĩ đại này.

NTHH

Robin Robertson đã xuất bản vài bài thơ trên The New Yorker, và là dịch giả tậpthơ “The Deleted World,” của Tomas Tranströmer, sắp phát hành bởi Farrar,Straus & Giroux

Bài diễn văn nhiệm màu: Thơ của Tomas Tranströmer

Tác giả: Teju Cole

Người dịch: Nguyễn thị Hải Hà

Hai sự thật tiến đến gần nhau. Một đến từ bên trong, cái kia từ bên ngoài, và nơi chúnggặp nhau chúng ta có cơ hội nhìn thấy bóng dáng của chúng ta. (Từ “Preludes”Phần Mở Đầu).

Tomas, người được trao giải Nobel Văn chương năm nay, đã nhiều năm là một trong những nơi trú ẩn của tôi. Các quyển thơ của ông đặt trênkệ không bao giờ bị bỏ quên lâu ngày. Tôi hướng về ông mỗi khi tôi muốn được tiếnđến, càng gần càng tốt, những điều không thể nói. Thập niên vừa qua đầy nhữngnăm đen tối, và tôi vẫn tiếp tục tìm về với các nhà thơ. Họ chăm nom tôi và,dùng một câu của Tranströmer, tôi sống nhờ vào sữa đánh cắp từ vũ trụ của họ.Tôi đọc Walcott, Bishop, Ondaatje, Szymborska, Bonta, và cả chục thi sĩ xuấtsắc khác, nhưng trên tất cả tôi đọc Heaney và Tranströmer, hai người, bằng haicách khác nhau, đã kết hợp những vấn đề trọng đại nhất với kinh nghiệm cá nhân.

Đọc Tranströmer – thời điểm thích hợp nhất là vào ban đêm, trong im lặng, và một mình – là buông thả theo những điều nằm bên ngoài lẽ tựnhiên. Đó là trèo ra khỏi giường và lắng nghe ngôi nhà nói chuyện gì và ngọngió trả lời như thế nào. Mỗi độc giả đọc ông xem đó là một bí mật cá nhân. Vì lý do này, không khỏi lạ lùng khi nhìn thấy một ông tổ sư của  sự cô độc lại được chào mừng ồn ào trên đườngphố hay là chủ đề thời thượng trên Twitter và có sách bán chạy nhất trênAmazon. Ông thường trú ngụ trong những lãnh vực yên tĩnh hơn.

Thơ của Tranströmer chịu ảnh hưởng truyền thống Nhật Bản và khởiđầu sự nghiệp ông đã làm thơ haiku. Đọc ông, độc giả cũng liên tưởng đến cácnhà thơ Hoa Kỳ như Charles Simic (khuynh hướng siêu thực) và Jim Harrison, GarySnyder, và W. S. Merwin (vì cách nói đơn giản và sự thông tuệ như công ánThiền). Nhưng Tranströmer có cách mê hoặc riêng, những thí dụ mãnh liệt nhất đếntrong tư tưởng tôi là âm nhạc của Arvo Pärt và những tấm ảnh chụp của SaulLeiter.  

Tôi bơi ra ngoài trong cơn mê muội

trên nước đen lấp lánh

Tiếng kèn tu ba đều đặn trôi vào

Đó là giọng người bạn: “Nhận huyệt mộ của bạn và bướcđi.” (Từ “Two Cities” Hai Thành Phố)

Thơ của ông chứa đựng sự đơn giản rất minh bạch; nó bànhtrướng cho đến khi nó đẩy cái bản ngã của bạn ra khỏi tổ ấm, và chỉ còn bạn,một mình với Sự Thật. Trong thơ của Tranströmer, bạn chiếm chỗ không gian mộtcách khác biệt; thân thể trở nên vật thể, tư tưởng trôi nổi, đồ vật có đờiriêng và kể cả những thứ không phải là vật thể, ngay cả quan niệm, đều có sựsống. Hồi ký của ông, “Ký Ức Ngắm Nhìn Tôi,” tạo cảm hứng cho tôi đặt tên cộtbáo hằng tuần tôi phụ trách cho tờ báo Nigeria NEXT (trong những năm cócột báo của tôi) “Chữ Nghĩa Theo Tôi.” Có rất nhiều thứ đi theo trong thơ của Tranströmer,ngắm nhìn nhiều, từ xa và ở gần, cây cối, quá khứ, nhà cửa, khoảng cách, cơn yênlặng, và ruộng đồng, tất cả đều đảm nhiệm vai trò người quan sát. Có rất nhiều giấc mơ.

Tôi mơ tôi đã phác họa những phím đàn dương cầm

trên bàn trong bếp. Tôi nhấn phím đàn, không âm thanh.

Láng giềng đến xem. (Từ “Grief Gondola #2” Gondola ĐauBuồn số 2)                                                    

Thơ của Tranströmer được phiên dịch sang Anh ngữ rất nhiều (ngay cả khi không được phiên dịch, cho đến tuần này, là sách bán chạy nhất), cónhiều bản dịch khác nhau do nhiều dịch giả như May Swenson, Robin Fulton,Robin Robertson và nhiều người khác. Quyển thơ tôi thích nhất là “TheHalf-Finished Heaven (Thiên Đàng Dang Dở),” một tuyển tập do Robert Bly phiêndịch. Ngôn ngữ của Bly trong sáng và trực tiếp đến độ dường như đốt giai đoạn phiên dịch. Đây là tuyển tập tôi thường đọc nhất trong những năm kinh hoàng dưới thời Bush và Cheney, mặc dù là vào khoảng thời gian ấy, lòng tin vào ThượngĐế của tôi cũng phai mờ, tôi cảm thấy tôi cần, giữ vững niềm tin trong một đám nhân chứng. Tôi đã lạc lối rời xa giáo điều tôn giáo, nhưng cơn đói thèm một bài diễn văn nhiệm màu chưa nguôi ngoai. Những bài thơ huyền bí củaTranströmer, bay vần vũ ở bên cạnh bờ vực của những điều không thể nói thànhlời, gặp tôi ngay ở điểm chính của nhu cầu.

Tôi mở cánh cửa đầu tiên. phòng rộng đầy ánh sáng mặt trời. Xe nặng nề chạy bên ngoài làm đĩa bát run rẩy.

Tôi mở cánh cửa thứ hai. Bạn bè! Bạn uống chút bóngtối và trở nên hữu hình.

Cánh cửa thứ ba. Căn phòng khách sạn nhỏ hẹp. Nhìn ra ngõ hẽm. Ngọn đèn chiếu sáng mặt nhựa đường. Kinh nghiệm, chất phế thải của nó đẹp. (Từ “Elegy” Điếu Ca).

Và, tác phẩm “The Scattered Congregation, Nhóm Người Tản Mác”gồm có năm phần ngắn, có những dòng thơ này:

Chúng tôi chuẩn bị khoe ngôi nhà. Người khách nghĩ:bạn sống sung sướng. Xóm tồi tàn phải nằm trong lòng bạn.

Nicodemus, kẻ mộng du đang trên đường đi đến Địa chỉ.Ai giữ Địa chỉ ấy? Không biết. Nhưng đó là nơi chúng ta sẽ đến.

Trong nhiều bài thơ có một sự bất lực, cảm giác bị cái gì đó lôi cuốn đi mà không thể kháng cự và cũng không nhìn thấy. Thơ ông có những nhận định về xã hội rất chua chát, cảm giác công lý bị thương tích (“khu tồi tàn phải nằm trong lòng bạn” – nhiều năm Tranströmer là chuyên gia tâm lý ở mộtcơ quan dành cho trẻ vị thành niên phạm pháp). Trong thơ ông cũng có vẻ bất động không thể phân biệt được với một tốc độ tuyệt nhanh, tương tự âm nhạc của ArvoPärt có thể cùng một lúc vừa nhanh vừa chậm. Cũng may là tôi không biết hỗ thẹnvề chuyện bị ảnh hưởng, bởi vì tôi nhận ra có rất nhiều quan niệm của Tranströmer tôi đã “gói” trong các tác phẩm của tôi. Khi tôi được hỏi điều gì tôi yêu thích nhất về New York ,tôi thường trả lời bằng một câu ngắn lấy từ trong Schubertiana”:

Bên ngoài thành phố New York, ở một chỗ trên cao nơi cái nhìn thoáng qua bạn thu vào những ngôi nhà nơi tám triệu người đang sống.

Những hình ảnh mà Tranströmer dùng để làm phong phú thơ của ông làm tôi nghĩ đến khái niệm “acheiropoieta,” “nghệ thuật sáng tạo không dung tay; trong nghệ thuật Byzantine, những hình ảnh được tạo ra mà không dùng tay là những hình ảnh người ta cho là chúng tự biến thành vật thể mà do họa sĩ vẽ nên.Tấm mạng Turin và tấm mạng Veronica là những thí dụ nổi tiếng nhất. Những hình ảnh này được ghi nhận bởi cách tiếp xúc trực tiếp, và chúng thường là hình ảnh Gương Mặt củaChúa. (Albrecht Dürer, trong thái độ thiếu khiêm tốn của ông, đã gián tiếp dung những phương pháp này khi ông ta vẽ điên cuồng chính diện thân thể trần truồng của ông vào năm 1500.) Tôi có cảm giác cách dùng hình ảnh của Tranströmer cũng giống như thế, và giống như cách in từ phim chụp ảnh mặt phụ (negative) hay mặtchính (positive). Không có chứng cớ cụ thể; mà thay vào đó là cái cảm giác của sựđến bất thình lình của vật đã hiện diện sẵn, như trường hợp con cá voi trồi lên để thở: khổng lồ, hân hoan, và mau kết thúc.

Sự thỏa mãn, thú vui, cảm giác dễ chịu người ta nhận được từ những bài thơ này ở chỗ chúng nó dường như đã hiện diện trước chúng ta. Hoặc có lẽ, nói một cách khác, sự nhiệm mầu nằm trong khả năng chúng có thể trình bày các khía cạnh của cuộc đời của chúng ta đã lâu năm bị chôn vùi dưới phong cách cá nhân, văn hóa, và ngôn ngữ. Những bài thơ nhớ đến chúng ta và, nếu chúng ta tuyệt đối giữ yên tĩnh, sẽ cho chúng ta cơ hội nhìn thấy bóng dáng của chúngta.

NTHH

Teju Cole: Nhà văn, sử gia nghệ thuật, nhiếp ảnh viên trênphố. Sinh ra ở Hoa Kỳ năm 1975, cha mẹ là người Nigeria, sống ở Brooklyn, tácgiả của hai tiểu thuyết, tiểu thuyết ngắn Every Day is for the Thief (Mỗi NgàyLà Một Kẻ Cắp), và một tiểu thuyết dài là Open City (Thành phố Mở). Cộng tácviên của Qarrtsiluni, Chimurenga, the New Yorker, Transition, Tin House, etc.Hiện đang viết một quyển ký về Lagos và Small Faté (Định Mệnh Nhỏ Bé). Giáo Sư ở Bard College (Khóa mùa Xuân 2012).