Trái Tim của Thế Giới.

 
"Kalandia Là Trái Tim Của Thế Giới, nhưng Thế Giới Không Có Kalandia" 

("Kalandia Is the Heart of the World but the World is Without Kalandia").

 Câu viết trên tường trại tị nạn của người Palestine, Kalandia, trong bài viết "Thư từ Ramallah", tác giả Peter Largerquist trên báo phụ trang văn học Thời Báo London, TLS, số đề ngày 19 tháng Tư, 2002.

 Tinh thần Lò Thiêu ngự trị tại Ramallah

 José Saramago, Nobel văn chương, năm nay 80 tuổi (2002). Một người cộng sản, kinh nghiệm viết của ông là từ cuộc sống khốn khổ của người dân quê Bồ Đào Nha, và cuộc chiến đấu chống lại chế độ độc tài của Salazar. Nổi tiếng khắp thế giới, những tác phẩm của ông gây phẫn nộ cho Vatican, và Israel. Cuốn mới nhất của ông là về toàn cầu hóa.

 Ngày 25 tháng Ba năm nay (2002), sau khi viếng thăm thành phố Ramallah, Saramago đã dành chút thì giờ cho báo chí. Sau khi "uốn lưỡi đủ bẩy lần", ông đã dùng những lời sau đây, để nói về thành phố bị vây hãm này: "Chuyện đang xẩy ra cho người Palestine là một tội ác mà chúng ta có thể xếp chung với những gì đã xẩy ra tại Lò Thiêu Auschwitz.... Có vẻ như người Do Thái, binh sĩ của họ cảm thấy mình được trắng tội, khi sử sự như vậy. Họ đã biến thành những kẻ trục lợi, từ Lò Thiêu."

 Lời tuyên bố của ông lập tức gặp phản ứng, từ phía Do Thái. Efraim Zuroff, giám đốc trung tâm Simon Wiesenthal Center coi đây là một sự "so sánh phi lý, nó chứng tỏ một cách rõ ràng, nhà văn nổi tiếng, văn chương số một gì gì đó thật ra mù tịt về lịch sử." Nhà văn Do Thái nổi tiếng Amoz Oz, miệng lưỡi cũng không kém, viết, "Việc chiếm đóng của người Do Thái thì không đúng – nhưng so sánh nó với những tội ác của Nazi thì chẳng khác gì nói, Ngài Saramago giống y chang Ngài Stalin", ngụ ý, Saramago vốn thâm niên, và vẫn chưa chán, là một tay cộng sản.

 Sáu tháng sau cuộc viếng thăm, Saramago vẫn giữ nguyên tinh thần của lời tuyên bố trên. Ông nói thêm, đại khái, chuyện thường ngày ở huyện, khi kết tội những người Do Thái, về những gì họ đối xử với người Palestine, ở nơi chốn được gọi là trái tim của thế giới và thế giới thì không còn trái tim đó. Nói hoài thì cũng như nước đổ đầu vịt, họ chẳng màng, chẳng thèm để ý tới. Nhưng có những từ mà họ không chịu nổi. Và nói "Lò Thiêu... đó đó...", thế là họ nổi sùng lên. Nhưng xin lỗi, hãy nghe cho kỹ, tôi không nói rằng Ramallah thì y chang (the same) như là Lò Thiêu. Nói vậy thì ngu quá! Điều mà tôi muốn nói, là, cái gọi là tinh thần Lò Thiêu ngự trị ở đó (the spirit of Auschwitz was present in Ramallah). Chuyến đó chúng tôi cả thẩy là tám người. Tám nhà văn. Tất cả đều đồng ý đưa ra những lời tố cáo: Wole Soyinka, Breyten Breytenbach, Vincenzo Consolo, và những người khác nữa. Những những người Do Thái đâu tỏ ra bực bội. Chỉ tới khi tôi thò ngón tay đụng vào vết thương Lò Thiêu, thế là họ nhẩy dựng lên."

 Vụ Saramago đụng độ với giới chức Do Thái như vừa xẩy ra, chưa "dễ nể", nếu phải so với vụ gây hấn với nhà thờ La Mã, khi cuốn tiểu thuyết The Gospel According to Jesus Christ của Samarago xuất hiện vào năm 1991. Đây là câu chuyện một đấng Jesus không phải là con của God (Chúa Trời), mà là của Joseph; đấng Jesus của Saramago không đụng độ với quỉ Satan, mà là với một vị thần hiện đại, thèm khát quyền lực, vị thần này ra lệnh cho Jesus, hãy là người đầu tiên bị hy sinh trên bàn thờ, và hãy đau đớn khổ sở, và chết. Toà thánh Vatican phàn nàn (complain), và dưới áp lực của các thế lực tôn giáo trong chính quyền Bồ Đào Nha, cuốn sách bị rút ra khỏi cuộc thi giành giải thưởng văn học The European Union’s Ariosto (năm nay, tương tự, sách của ông cũng bị cấm tại thư viện và những tiệm sách Do Thái). Quá giận dữ, Saramago cùng bà vợ là Pilar rời Lisbon, bay qua đảo Lanzarote thuộc Tây Ban Nha, và hiện vẫn sống tại đây. Nên nhớ, trước đây 20 năm, ông đã suýt bị nhà cầm quyền bỏ tù vì bênh vực cách mạng Bồ Đào Nha.

 Nhà phê bình văn học người Mỹ, Harold Bloom, coi Saramago là "tiểu thuyết gia vĩ đại nhất hiện đang còn sống." Nhà phê bình người Anh, James Wood, thì bảo, giọng tự sự, cách kể chuyện ở trong tiểu thuyết của ông ta thật lạ thường, và theo ông, "bởi vì đây là giọng kể của một người khôn ngoan đáo để, nhưng ngu ngốc cũng chẳng kém". Giải thưởng Nobel văn chương 1998 được trao cho Saramago, theo Wood, là cũng để chúc mừng cuộc hôn nhân lạ kỳ này, được Wood diễn tả, như là "một chủ nghĩa bi quan, và một cách tiếp cận khỏe khoắn, diệu vợi, với cõi siêu nhiên, kỳ ảo". Lisa Jardine, giáo sư chuyên về thời kỳ Phục Hưng tại Queen Mary and Westfield College (Anh quốc), và hiện là một trong những thành viên trong ban giám khảo giải thưởng văn học The Man Booker, cho rằng, "sự tưởng tượng mang tính baroque của Samarago là ‘đả biến thiên hạ vô địch thủ’ [his hallmark] – độc giả tốt nhất nên đầu hàng, nghĩa là cứ để cho ông dẫn vào thế giới lạ thường, kỳ ảo, cứ thế trôi vào cuộc phiêu lưu kỳ quặc, và không thể nào tiên đoán được đó. Chống lại, là từ chối tham dự vào cuộc chơi."

 Những cuốn tiểu thuyết của Saramago vào những thập niên 1970 và 1980, như "Manual of Painting and Caliligraphy" (Cẩm nang dạy vẽ và viết chữ), "Risen from the Dead" (Chết còn bò dậy), "Baltasar và Blimunda", "Năm chết của Ricardo Reis", "The Stone Raft" (Bè Đá), và "Lịch sử cuộc vây hãm Lisbon", chúng đều xoáy vào những đề tài mang tính lịch sử của Bồ Đào Nha, nhưng kể từ khi dời tới đảo Lanzarote, trí tưởng tượng của Saramago như mọc cánh vươn tới những miền rộng lớn, có tính phổ cập hơn. Cuốn tiểu thuyết mới nhất của ông "Hang Động", là cuốn thứ nhất, kể từ khi được Nobel (bản dịch tiếng Anh của Margaret Jull Costa), đụng tới đề tài toàn cầu hoá. Đây là cuốn thứ ba, trong một bộ ba cuốn, nói là bộ ba nhưng hoàn toàn có tính tình cờ, gồm Mù Loà (1995), câu chuyện về một cơn dịch tại một thành phố không tên, và Tất Cả Những Cái Tên (All The Names, 1997), câu chuyện về một anh chàng thư ký bị ám ảnh và cố tìm ra bằng được, một người đàn bà mà tên của người này, anh ta tình cờ nhặt ra (đúng là do lầm lẫn), từ mớ công việc hàng ngày.

 Thực sự, không phải ai cũng đồng ý với những lời ngợi ca như trên, về văn phong của Saramago, "một nhà văn hấp dẫn, với một văn phong lượn lờ, uốn éo", và cái cõi kỳ ảo mà những cuốn tiểu thuyết của ông bầy ra đó. Tiểu thuyết gia người Ái Nhĩ Lan, John Banville, thí dụ, cho rằng, "Saramago thì hấp dẫn... tuy nhiên, với tôi, thật khó kiếm ra một từ nào cao hơn từ hấp dẫn (attractive), để mà khen ngợi... ông ta quá lậm vào một cõi ‘hiện thực huyền ảo’, vượt ra ngoài cõi thẩm ngoạn của tôi (my taste). Thực tại, tự nó vốn đã đủ huyền ảo, đâu cần bầy đặt, uốn éo tới mức đó."

 Nhưng nếu nói về thế giới thực tại, thế giới của những lời tuyên bố chính trị, những câu nói nảy lửa, thì chắc khó có ai hơn nổi Saramago, như thí dụ vừa rồi, khi ông cho rằng "tinh thần Lò Thiêu ngự trị tại Ramallah". Saramago đụng tới đủ thứ người, đủ thứ vấn đề, từ Báo Phố Tường (The Wall Street Journal), thời gian ông được Nobel, và báo này chạy hàng chữ "Lại một ông có quá khứ Stalin được giải Nobel văn học", tới những hoạt động của ông, thời kỳ cách mạng tại Bồ Đào Nha... Nhật báo của Vatican, The Vatican Osservatore Romano, kết án việc trao giải Nobel cho Saramago, là "trao duyên lầm tướng cướp" (nguyên văn: trao giải cho một tay cộng sản thâm căn cố đế có những quan điểm bài tôn giáo), tuy nhiên, một nhân vật trí thức thuộc dòng Dominican, là Brother Bento Domingues, đã lên tiếng, chỉ trích nhật báo nói trên, là đã "không nhận ra được đâu là một tác phẩm văn chương, và đã chỉ trích một con người, về cái quyền rất ư là của riêng của người đó: quyền làm một tay cộng sản".

(còn tiếp)

Quách Tường giới thiệu