 |
Lao động và
nỗi buồn trong tập thơ của Phan
Huyền Thư Thế hệ các
nhà thơ trẻ sau 75 phải gánh trên vai mình gia tài rất lớn của cha ông.
Thành tựu của Thơ Mới, thơ chống Pháp, thơ chống Mỹ là rực rỡ và to
lớn; nó có quyền kiêu hãnh xứng đáng, “Người ra đi đầu không ngoảnh
lại”. Mỗi nhà thơ đến sau, bất kể thời đại nào, đều tiếp thu kinh
nghiệm, đồng thời đưa hơi thở thời đại vào thơ, nói bằng một giọng mới
về những điều đã cũ, vĩnh cửu như tình yêu, mùa màng, cái chết…. Thơ
Thu của những Nguyễn Đình Thi, Hữu Thỉnh, Lâm Huy Nhuận… khác với thơ
Thu của một Nguyễn Khuyến, chẳng hạn; mặc dù vẫn có chung cái bản chất
hanh hao, “xao xác” của mùa thu muôn đời. Khác từ cách hiển ngôn đến
hàm ngôn thơ bởi thời đại và qua đó là thế sự. Nếu không có kinh nghiệm
ngôn ngữ thơ từ trước (quá khứ đó sẽ càng nối dài thêm ngược trở về xa
thẳm ở nhà thơ có văn hóa) thì nhà thơ không thể “phá gia chi tử” được,
cái mà đôi khi được gọi là “đoạn tuyệt với quá khứ”. Có hiểu cũ mới nói
mới được. “Ôn cố tri tân”. Để đổi mới quán tính ngôn từ, nhà thơ phải
lao động. Thơ, tức là
biến ngôn ngữ hằng ngày, thông thường trở thành nghệ thuật. Lao động để
chống lại sự xơ cứng, xói mòn, thậm chí máy móc của ngôn từ là một cuộc
chiến dai dẳng, gian khổ; có khi nhà thơ bị hiểu lầm, bị phản ứng tiêu
cực, thiếu sự thông cảm từ thói quen thưởng thức đã từng ổn định bao
đời ở độc giả. Độc giả trước đây đã từng quen với một lối thơ “chở
đạo”, sau đó là thơ “xúc cảm”, lâm li, các hình ảnh, liên tưởng thơ
mang tính liên tục, dễ hiểu: “Nhà nàng ở cạnh nhà tôi/Cách nhau có giậu
mồng tơi xanh rờn”, v.v.; giờ đây họ bị vấp phải một lối thơ đứt đoạn,
khủng khỉnh, trống không, có khi táo tợn và rốt cuộc, bực nhất là không
biết nhà thơ định nói gì trong những âm, tiếng hỗn loạn đó.
Mỗi thời đại có giọng thơ của mình. Cũng bởi, bản
chất của thơ là không đứng lại. “Thơ là nghệ thuật của từ, lịch sử thơ
ca là lịch sử ngôn từ” (Zhirmunski); ngôn từ thơ không ngừng bị khai tử
và được tái sinh. Lao động nhà thơ trên cánh đồng chữ là lao động căng
thẳng, hứng thú và sáng tạo. Cả nỗi buồn nữa. Cần được trân trọng. 2. Tập Nằm
nghiêng của Phan Huyền Thư có nhiều lao động từ những kinh nghiệm quá
khứ trên các cấp độ: từ ngữ, hình ảnh (cái khiến bài thơ trở thành thơ)
và cả hình thức. ý thức về việc “tìm nghĩa của từ có mặt ở khắp nơi
trong tập thơ. Nhận thức mới về thơ, đi tìm cách nói mới, nhất là cách
sắp xếp từ ngữ để tạo ra hình ảnh lạ (điều này gần gũi với Chủ nghĩa
Siêu thực Pháp) thấy ở khá nhiều các nhà thơ trẻ sau 75, dù ý thức hay
không. Với Phan
Huyền Thư, có thể không tự ý thức, nhưng những “đám mây lang bạt”, hay
“đám mây hành khất” vẫn phảng phất dấu vết Siêu thực và hơi giống tên
trường ca Đám mây mặc quần (1915) của Maiakovski. Hai thực thể ở rất xa
nhau trên trời dưới đất, đặt cạnh nhau, đã tạo sinh một thực tại mới:
Vũ trụ cũng cô đơn, trơ trọi và bần hàn. Những: răng ngủ vùi, sấm phục
sinh, câu thơ gỡ nút áo, cái liếm môi quy hoạch, hè đồng tính lang
thang, mưa hồi xuân, nụ cười da cam lóa nắng, bất đồng ướt nhẹt, hài
nhi thơ, ánh mắt lư hương, gió hồi xuân… thì không phải hình ảnh nào
cũng lạ, mới; nhưng đã cho thấy ý thức thường trực, trăn trở “đi tìm
nghĩa của từ” qua số lượng. Bên cạnh
những “cắt dán” trên, lao động ngôn từ của Phan Huyền Thư còn ở việc
nhại nghĩa gốc của từ, của cả cụm từ, có khi là thành ngữ, có khi là
câu Hán tự quen thuộc để tạo ra một cách nói mới, hình ảnh mới, hiện
đại. “Em là con ngựa đau chẳng khiến tàu thèm bỏ cỏ” (tr.32) cho biết
một trạng thái cô đơn, “lạc loài” giữa bầy đàn, ngược với thành ngữ
“Một con ngựa đau cả tàu bỏ cỏ”. Thao tác dựa trên sự tương đồng và bất
đồng: em = con ngựa đau ạ bỏ cỏ. Còn “Trăng non cong nỗi thượng tuần”
(tr.25) có họ hàng xa xôi từ những câu đồng dao: “Mồng một lưỡi
trai/Mồng hai lá lúa/Mồng ba câu liêm/Mồng bốn lưỡi liềm…”, nhưng đã
ngả sang ý tính dục (sex) bởi “non cong nỗi”. “Cong” đã bất ngờ gánh
hai trách nhiệm: tính từ cong và động từ hoạt động, chủ động. Bên cạnh
đó, câu thơ được thực hiện qua nguyên lý song song láy âm vị của các
phụ âm n: non/nỗi.. Nếu đọc chăm chú, toàn bộ thơ Nằm nghiêng vẫn bám
rễ rất chặt vào logic ngữ nghĩa và liên tưởng hữu thức của truyền thống
thơ dân tộc, dễ đọc; nó vẫn mang tính liên tục, bất chấp hình thức,
chất giọng của câu, chữ. Những láy phụ âm hay láy bộ phận trong nội bộ
một câu như: “Hoa gạo đỏ đau nắng đợi” (tr.27); “Chích chòe lửa ngửa cổ
thơ” (tr.30); “Vườn quả trả tiền trước khi chín” (tr.33); đặc biệt mộng
mị, tấp nập ở: “Đầu giường sằng sặc giấc mơ mới” (tr.73): gi-gi, s-s,
m-m. Hoặc láy từ ngữ “Giao thừa thừa tôi”, hai chữ thừa mang hai nét
nghĩa khác nhau; đến “Ai Hồng ai Lạc” thì phải đi tìm chủ thể; hoặc láy
triền miên bằng từ “đánh”: “Có lúc/người đánh tôi bằng lưỡi/đánh tôi
bằng hoa hồng/đánh tôi bằng cái nhìn âu yếm/bằng hạnh phúc gia
đình/đánh tôi bằng lòng tốt/người còn đánh tôi bằng cả sự cô đơn”… Lao động thơ của Phan Huyền Thư đã tạo ra được một số hình ảnh mới và bạo. Nhưng cái quan trọng của người sáng tác (và cả phê bình) là phải có một giọng riêng. Phan Huyền Thư đã bước đầu tạo dựng được điều đó ở câu, chữ và ở cả hình thức. (Xin được hiểu, hình thức thơ không hoàn toàn phải ở số lượng câu, chữ, cách ngắt câu, vần, điệu, vận âm… mà còn chính ở cơ cấu giọng của nó). Bên dưới hình thức ngang ngược cố tình của tập Nằm nghiêng, là một giọng buồn thống nhất. 3. Những câu
thơ: “Vườn quả trả tiền…”, “Giao thừa thừa tôi”… vừa dẫn bên trên là
những nỗi buồn nhiều chiêm nghiệm, suy tưởng. Trong tập thơ 31 bài, thì
có chính xác 12 chữ “buồn” ở các trang 11, 13, 68, 70, 71, 71, 71, 72,
73, 74, 78, 78. Như vậy cứ trung bình hơn 2,5 bài có một chữ “buồn”.
Nhưng đấy là những nỗi buồn hiển ngôn. Đôi khi hình hài “buồn” chưa
chắc đã thật buồn. Cũng như vậy với “cô đơn”. Trong tập Nằm nghiêng,
nỗi buồn còn ở những “đau”, những “đánh”, những “thất vọng tạm thời”,
“đơn độc”, ở những lời “Ba hồn bảy vía”: “thì về… thì về… thì về…”
xuống dòng, tắt lịm dần, như những tiếng vọng đắng cay, hoặc “Đấy chị
em ơi!” như lanh lảnh mách bảo, như răn dạy, đáo để, trải đời, không ít
xót xa. Từ “Những cô
chân cong váy ngắn” ở trang 14, đến gần ba chục trang sau, ở trang 43,
lại gặp: “Váy ngắn thì chân phải cong”. Câu trên là một thông báo khách
quan, gần gũi với văn xuôi. Câu dưới là thơ, rất lạ và đầy bất ngờ. Nó
bất ngờ ở chỗ: lấy cái hiện tại để định danh cái gốc gác; lấy cái tạm
thời để chỉ cái định hình - từ đó bật ra cái kệch cỡm, không đáng có.
Nếu thử thay đổi “Váy dài thì chân phải cong” thì chỉ đơn thuần là xóc
mói đàn bà và rơi trở lại tầm thường, thông báo. “Váy ngắn…” là một câu
thơ và là một câu buồn. Trong Thi nhân Việt Nam, ở phần viết về Nguyễn
Bính, có câu: “ở mỗi chúng ta đều có một người nhà quê. (…). Dầu sao,
những tính tình tư tưởng ta hấp thụ ở học đường cám dỗ ta, những cái
phiền phức ở cuộc đời lôi cuốn ta, nên ở mỗi chúng ta người nhà quê kia
vốn khiêm tốn và hiền lành ít có dịp xuất đầu lộ diện”. Phan Huyền Thư
và mỗi chúng ta cũng không ra ngoài nhận định đó: trở lại với thiên
nhiên qua nỗi buồn đô thị, là có thật. Cái mầm bệnh “kinh thành cát
bụi” đã được ủ sẵn từ Nguyễn Bính, trở thành mạn tính trong tâm thức
mỗi người dân Việt. Sự hoài nhớ thôn dã trong mỗi chúng ta chỉ đợi có
dịp là thức dậy; ở thơ, nó vô thức hiển hiện qua những từ ngữ: những
cánh đồng, gieo, gốc rễ, liềm hái, mầm hạt, trên đường đầy rơm, cầy
cấy, hoa gạo, chồi, cỏ thơm, vườn quả… và nhiều nữa, đều có mặt trong
tập thơ của Phan Huyền Thư. Dĩ nhiên, tất cả những từ ngữ đó chỉ là
những ẩn dụ cho cánh đồng thơ của tác giả. Nhưng nội việc nhà thơ sử
dụng chúng đã “tố cáo” đầy đủ sự ám ảnh và hoài nhớ vô thức trong nội
tâm. Bởi vậy, nên chăng khi nói về những “Váy ngắn”, những “Thị Mầu 97”
(đây là một bài hay ở chất giọng), những “Lóe xóe tiếng địa phương”…,
Phan Huyền Thư đã viết về nỗi đau, nỗi buồn nhức nhối, sâu xa, nhiều
cay đắng trong chính tâm thức nhà thơ cũng như trong mỗi chúng ta chứ
chắc tác giả không có ý định chê bai, phán xét ai. ở đây, nhà thơ đối
thoại với cái vắng mặt tạm thời của bản ngã mình; xót xa về “Những điều
trông thấy…”. Cũng như vậy, nỗi đau trong bài thơ Nằm nghiêng, có lẽ là
nỗi đau thân phận hơn là cái nọ cái kia tì vào. Nỗi buồn, nỗi
đau của tập thơ còn ở những nghiệm sinh, từng trải, chứng kiến: “Anh cứ
say đời nhi bất hoặc/tri thiên mệnh/Xuân bất tận/cổ lai hy” (tr.61). Có
mấy dòng thơ ngắn mà đời người đã vụt trôi qua từ bốn đến năm mươi tuổi
qua sự bẻ gẫy vụn những câu Hán tự. Octavio Paz bảo rằng thơ là nghệ
thuật của thời gian là vì vậy. Kinh nghiệm buồn, cô đơn cũng còn nằm ở
yếu tố sex qua những tín hiệu động và danh từ đặc trưng: “vén môi tụt
lời”, “vồ vập răng lưỡi”, “thụ tinh ý nghĩ”, “vô sinh”, rồi những “vú”,
những “đùi dài ngu ngốc”, cả ở những ẩn dụ “ỡm ờ đôi bờ”, “tràn trề
lênh láng”…. Thực ra, trong thơ (của ai cũng thế) nếu sex được nói một
cách nghệ thuật thì ta cũng chỉ nên coi nó có quyền bình đẳng như xem
tranh hoặc ảnh khỏa thân nghệ thuật, mà thôi. Trong thơ
Phan Huyền Thư bên cạnh nỗi buồn, còn là sự trăn trở về thơ ở một số
bài như Viết, Giấc mơ của lưỡi, Ký hiệu, Một bài thơ… Qua đó, còn cho
thấy nỗi buồn “Gốc rễ rên nỗi lưỡi hái cùn” của tác giả khi nhất thời
chưa thể vượt xa hơn. Thấp thoáng đâu đây hình như vẫn còn hơi hướng
níu kéo của những Trần Dần, Lê Đạt: “Bóng anh đè tim lệch tiết điệu
mùa” (tr.30); “Mảnh ván hoèn niêm ướt gỉ đinh” (tr.38) hoặc “Hồn phiêu
diêu đèn nhang cửa ngỏ” (tr.74)… là những cầu kỳ, vất vả không cần
thiết. * “Chơi với từ
không chỉ đi đến một lạc thú vớ vẩn, mà là cả một hội hè của trí tuệ,
bởi vì, có ngôn ngữ mới ta có tri thức mới” (P.Valéry). Hà Nội, tháng
9 năm 2003 Đào Duy Hiệp
Xin được nói thêm: yếu tố sex trong thơ không mới. Từ nửa sau thế kỷ XIX, Baudelaire đã viết tập Những bông hoa của cái ác (1857), trong đó có 6 bài đương thời bị cấm, còn bản thân tác giả và tác phẩm phải ra toà nhân danh “một đạo lý và tôn giáo nào đó”. Nhưng sang thế kỷ XX, cái đạo đức của “lão Tartuffe muôn thuở” đã không còn phủ bóng lên “bình minh của cái đẹp toát ra từ đêm đen của cái ác” trong tập thơ được nữa. Nhắc lại những điều trên trong lịch sử văn học Pháp chỉ để thấy: một mặt, sex không mới; mặt khác, Baudelaire đã chỉ ra sự hiện diện ngấm ngầm của cái ác mà con người vốn yếu đuối, thể xác lại mong manh và linh hồn bị cầm tù trong đó. Tính dục gậm nhấm tâm hồn và đem lại cho tâm hồn nỗi buồn. Hơn nữa, nói điều đó theo cách thơ hay không thơ, mới là vấn đề. |