*

Dịch Thuật


Nemo, Thuyền trưởng.
Một chiến sĩ tranh đấu cho tự do, nhưng buồn bã, bi quan chán đời, và rất ư là lãng mạn. Đó là nhân vật của Jules Vernes trong Hai Mươi Ngàn Dặm Dưới Đáy Biển, và Đảo Bí Mật. Một tay cách mạng, tranh đấu nhằm giải phóng xứ sở của ông. Verne biến ông thành một người tin theo đạo Hindu, sinh trưởng trong một gia đình quí phái. Sau khi thất bại, ông sử dụng tài khoa học của mình để sáng chế con tầu ngầm Nautilus, và chạy trốn nhân loại, đo đời mình bằng những đại dương. Nemo, tiếng La Tinh, có nghĩa là "không ai hết" [nobody]. Một hiền nhân cay đắng chua chát mất hết mọi ảo tưởng, về cái giống người.
Thế hệ của tôi [Milosz] đọc Jules Verne khi còn là con nít. Và Thuyền trưởng Nemo, một trong những vị anh hùng, cùng một số nhân vật khác nữa, trong văn chương Ba Lan. Điều này có thể giải thích sự kiện sau đây.
Vào khoảng năm 1960 tôi nhận được một lá thư, từ Krakow, của một thi sĩ, mà tôi chưa từng nghe tên, Stanislaw Czycz. Và đây là nội dung. Chuyện xẩy ra ở trong một vùng Đức chiếm đóng. Lúc đó, ông ta mười lăm tuổi. Mê kỹ thuật, không mê văn chương. Thường tới Krzeszowice để gặp một bạn cùng sở thích. Và, ở đó, trên một cái gác xép, cả hai loay hoay lắp ráp một cái xe máy, hy vọng sử dụng sau khi cuộc chiến chấm dứt. Họ tò mò khi thấy một cái cặp nằm lăn lóc trên gác xép. Hoá ra là do ông bố anh bạn, một nhân viên hỏa xa, đem về, từ một toa xe trống trơn. Tất cả hành khách đều đã được chuyển tới [Lò Thiêu] Auschwitz.
Hai anh chàng mở cái cặp ra coi. Trong có một cái áo choàng đen, một cái mũ đen, những đồ nghề của một tay chuyên làm ảo thuật, một tấm quảng cáo, a poster, cho một cuộc trình diễn sắp tới, của một ảo thuật gia tên là Thuyền trưởng Nemo. 
Và cùng với tất cả, là một cuộn giấy, trên đó, chép, những bài thơ, dưới một cái tít chung, Những Tiếng Nói Của Những Người Nghèo Khổ.
Czycz viết, "Tôi chẳng biết thơ là cái quái gì, nhưng những bài thơ đó làm tôi xúc động đến nỗi tôi cũng bèn làm thơ, chính tôi!" [I didn't know what poetry was, but those poems affected me so powerfully that I began to write myself"].
Thú vị hơn nữa, là, sau khi chiến tranh chấm dứt, Hội Nhà Văn hoạt động trở lại, và thế là nhà thi sĩ của chúng ta bèn đăng ký thơ của mình, xen vào đó, làm sao bỏ qua, những bài thơ làm cho chàng xúc động đến nỗi cũng "xâm mình" làm thơ kia.
Chàng được gọi lên, hỏi, thơ này thuổng ở đâu. Rồi họ cho chàng biết, tác giả những bài thơ đó, có tên là Milosz.
Thế đấy, tôi có trách nhiệm trong việc này, là đã làm ra một thi sĩ!
Làm sao biết, đây là phúc hay là họa, đối với anh ta?...

Nhưng còn Thuyền trưởng Nemo? Ông là ai? Và ở đâu? Tôi đoán, có thể ông là một cư dân của Warsaw bởi vì những ấn bản của Những Tiếng Nói Của Những Người Nghèo Khổ, được viết vào cuối năm 1945, và chỉ được lưu hành tại đây. Một cách nào đó, cái tầu ngầm thật tương xứng với một cái mũ đen, một cái áo choàng đen của một ảo thuật gia trên đường 'hành hiệp' mà số phận của cả hai nhân vật thì cũng thật tương xứng một cách thật hãi hùng: trước tiên, một chiến sĩ chiến đấu cho tự do của xứ sở của mình, mất hết mọi ảo tưởng, và sau cùng chết trong Lò Thiêu. Bởi vì tôi chẳng kiếm ra một dấu vết nào của viên Thuyền Trưởng Nemo ảo thuật gia, cho nên tôi nghĩ rằng, ông đã chết tại đó, như những hành khách cùng một chuyến tầu. Liệu ông biết trước, và bỏ lại cái cặp ở lại, sau lưng ông?
Milosz