---

Tôi dậy một khóa học về Dos, và đã được hỏi nhiều lần là tại sao không viết một cuốn về Dos. Tôi luôn trả lời, cả một thư viện, với đủ thứ ngôn ngữ, về ông ta, đã có rồi, tôi lại chẳng phải là học giả. Tuy nhiên, còn một lý do khác.
Nếu viết, thì đây là một cuốn dựa trên sự thiếu tin cậy. Mà đã thiếu tin cậy, thì viết làm gì.
Nhà văn lớn lao này, Dos, đã ảnh hưởng, chẳng ai cùng thời với ông so được, ngoại trừ Nietzsche, lên tư tưởng Âu Châu và Mỹ Châu. Balzac không, Dickens không, Flaubert không, Stendhal không, tuy đều là những cái tên phổ cập hiện giờ. Ông ta sử dụng một hình thức tiểu thuyết mà chưa ai dám dùng, trước ông hay sau ông, mặc dù George Sand đã thử bắt chước, để trình bầy một hiện tượng bao la rộng lớn mà chính ông kinh nghiệm, từ bên trong con người của ông, và do đó cảm nhận được: sự băng hoại của niềm tin tôn giáo.
Những chẩn đoán của ông về cơn băng hoại này, hoá ra là thật là đúng. Ông nhìn ra cơn băng hoại này, và hậu quả của nó, ở trong đầu của tầng lớp sĩ phu Nga. Cuộc Cách Mạng Nga đã tìm thấy những lời tiên đoán về nó, của nó, ở trong Lũ Người Quỉ Ám, đúng như Lunacharsky công khai thú nhận, và trong Huyền Thoại về Viên Đại Phán Quan" [The Legend of the Grand Inquisitor].

Một nhà tiên tri? Hiển nhiên rồi. Nhưng còn là một ông thầy nguy hiểm. Bakhtin, trong cuốn về tính thi học của Dos đã đưa ra giả thuyết, tiểu thuyết đa giọng là phát minh của những nhà văn Nga. Đa giọng khiến Dos thành một nhà văn hiện đại: ông nghe những tiếng nói, rất nhiều tiếng nói, ở trong không khí, chúng cãi cọ lẫn nhau, đưa ra những tư tưởng trái ngược nhau, thế giới chúng ta hiện đang sống chẳng y hệt như vậy sao: một nền văn minh hỗn mang, của những giọng nói chỏi nhau?
Đa giọng của ông bị hạn chế, tuy nhiên. Đằng sau đa giọng đó, ẩn giấu một con người nóng bỏng niềm tin. Một vị thiên sứ. Còn gì đa giọng hơn là cái xen với những người Ba Lan trong Anh em nhà Karamazov: một xen hài thô kệch không xứng với tính nghiêm trọng của tác phẩm. Cách sử trí nhân vật Ivan Karamazov xem ra còn mạnh hơn cả những gì một thể dạng đa giọng cho phép. (1)

(1) Nathalie Sarraute nghĩ khác. Trong một bài viết, trong Thời Ngờ Vực, mà Hai Lúa còn nhớ đại khái, bà cho rằng, những nhân vật của Dos. có người cứ thế đi thẳng tới Đạo, họ là Thánh, ngay từ bẩm sinh. Còn một loại nhân vật chọn con đường tủi nhục, lầy lội, phải đóng đủ thứ vai, trong có vai hề, tự châm biếm, tự làm nhục chính mình....

Dos. nhà ý thức hệ được tách biệt hẳn ra khỏi  Dos, nhà văn, ấy là để bảo vệ sự lớn lao vĩ đại của ông; sự lớn lao này thường bị những lời tuyên bố không may làm tổn thương. Ở đây, may mắn làm sao, có Bakhtin, và ông này giúp đỡ cho chúng ta thật nhiều, qua giả thuyết của ông về Dos.
Nhưng vấn đề ở đây, sự thực nó như vầy: Nếu không có một thiên sứ Nga, và lòng quan hoài cho một nước Nga khốn khổ khốn nạn, thì làm sao có được một nhà văn quốc tế, như thế?
Không phải chỉ do lòng quan hoài cho một nước Nga khốn khổ khốn nạn, đã cho ông sức mạnh, mà, chính nỗi lo sợ của ông về một tương lai của nước Nga, khiến ông viết, bắt buộc ông phải viết, để đưa ra một lời cảnh cáo.

[Những cắt nghĩa của Milosz về Dos có thể áp dụng, để cắt nghĩa những nhà văn của miền bắc như NHT, PHT. Một cách nào đó, chúng còn giải thích sự nổi tiếng 'quốc tế' của những nhà văn này, và làm họ tách biệt hẳn ra khỏi những nhà văn miền nam. Nói rõ hơn, nhà văn miền nam không đụng phải những vấn đề như vậy. Họ 'đếch cần' ý thức hệ. Đây là một bất hạnh, nhưng với riêng 'Hai Luá', một hạnh phúc.
Và hơn thế, chúng cắt nghĩa hiện tượng Trâm Thạc.]

Liệu có thể coi ông, Dos, là một tín đồ Ki Tô?
Khó nói lắm.
Có lẽ, Dos cũng đành chọn cho mình một chỗ quì trong nhà thờ bởi vì ông chẳng nhìn thấy một cứu rỗi nào cho nước Nga, ngoài Thiên Chúa giáo ra. Nhưng đoạn cuối Anh em nhà Karamazov cho phép chúng ta nghi ngờ, chắc gì những sức mạnh huỷ diệt mà Dos quan sát lại tìm ra được một đối trọng ở trong đầu của ông? Cái anh chàng ngây ngơ trong trắng thánh thiện là Alyosha trẻ tuổi đó, như 'dáng đứng' [projection] của một nước Nga Thiên Chúa giáo, liệu anh ta có thể làm được chuyện cứu vớt Cách Mạng Nga?
Nếu đúng như thế thì hoá ra hơi bị ngọt, và hơi bị sến.
[That's just a bit too sweet and kitschy]
Ông chạy trốn sến, [tôi muốn nói], sự tầm thường, rẻ tiền. Ông tìm kiếm những mùi vị chua, cay, đắng, độc, strong flavors. Những tổ sư tội lỗi, nổi loạn, khùng, điên của thế giới văn chương tìm tới những cuốn tiểu thuyết của ông để xin tá túc. Hình như là chúi mãi xuống cõi âm u tội lỗi đó, là một điều kiện, như trong những tác phẩm của ông chỉ ra, để có được sự cứu rỗi, nhưng ông cũng đã sáng tạo ra những kẻ trầm luân đời đời, thí dụ như Svidrigailov và Stavrogin.
Mặc dù nhân vật nào của ông mà chẳng là ổng, ông dành ưu ái, cho cái kẻ giống ông nhiều nhất, đó là Ivan Karamazov. Đó là lý do tại sao Lev Shestov nghi ngờ, rất ư là chính đáng, theo tôi, rằng, Ivan Karamazov đã diễn tả, cái sự bất khả, không thể nào, tận cùng, tối hậu, của một niềm tin, ở mấy me-xừ thánh thiện, trong trắng như Trâm như Thạc, ấy chết xin lỗi, như Trưởng Lão Zosima và Alyosha.
Nhưng Ivan tuyên bố, hùng hồn, xử sự phách lối, ra làm sao?
Chàng trả lại "cái vé", của Đấng Sáng Tạo, chỉ vì mỗi một giọt nước mắt của một đứa bé, và sau đó rao giảng Huyền thoại về một vị Đại Phán Quan, ba cái thứ huyền thoại này do chàng phịa ra, lẽ tất nhiên, mà ý nghĩa của nó là nhằm dẫn dắt chúng ta tới kết luận, nếu không thể nào làm cho nhân loại hạnh phúc dưới dấu ấn [the sign] của XHCN, ấy chết xin lỗi, của Chúa Ky Tô, và nếu như vậy, thì tại làm sao mỗi một trong chúng ta lại không thử bắt tay với quỉ sứ, để đem lại hạnh phước, và đây là nguồn cơn của con bọ VC: sản phẩm của một liên minh giữa Đỏ [CS] và Xanh [Đô La Mẽo], nghĩa là giữa Quỉ và Quỉ. Berdiayev viết, nhân vật Ivan này "bắng nhắng" quá [Ivan is characterized by 'false oversensitivity'] và chẳng nghi ngờ chi, nhận xét này cũng có thể áp dụng cho Dos.
Dos viết, trong một lá thư cho Bà Fonvizin rằng, nếu ông bị phải chọn, giữa sự thực và Đấng Ky Tô, ông sẽ chọn Đấng Ky Tô. Nhưng, những người chọn sự thực có vẻ như đáng nể trọng hơn, ngay cả khi sự thực có nghĩa là từ chối Đấng Ky Tô, như là bề ngoài nó có vẻ như vậy [như Simone Weil khẳng định]. Ít ra những ngưòi này cũng không trông mong vào cái sự kỳ quái khác đời của họ, và cũng không xây dựng những thần tượng, từ những hình ảnh của chính họ.
Nếu có một điều gì đó, khiến cho tôi phải nhẹ lời, đó là Shestov, ông này tìm được cảm hứng, cho cái gọi là triết học bi đát của ông, là từ Dos. Shestov rất quan trọng đối với tôi. Chính là nhờ đọc ông mà Joseph Brodsky và tôi đã tìm hiểu được lẫn nhau, ở trong cõi trí tuệ.
Milosz's ABC's
(1) Nhân vật này, rất ư ly kỳ, Milosz viết một bài dài về ông, Shestov, hay là Sự Trinh Nguyên, Trong Trắng của Niềm Thất Vọng Chán Chuờng, đuợc in trong To Begin Where I Am.
Theo Shestov, cuốn quan trọng nhất của Dos, là Hồi Ký Viết Dưới Hầm, cuốn này đẻ ra tất cả các cuốn khác.
Đây mới là đệ tử đích truyền của Dos. Ông tin rằng, cái gọi là sự bình an trong tâm hồn, là rất đáng ngờ, bởi vì trái đất chúng ta sống, nó đâu có sửa soạn trước, để đón rước, xin mời mấy người vô đâu? Ông chỉ khoái những tay, thí dụ như Pascal, "cherchent en gémissant" ["tìm kiếm trong rên rỉ"].
Tin Văn sẽ cống hiến bạn đọc, bản dịch bài viết tuyệt vời này.

Milosz's ABC's