Văn hóa Ngày 24.05.2010, 11:18 (GMT+7)

Đọc sách: Thành phố “được” suy tàn

 

SGTT - Người Do Thái lang thang (Le Juif Errant, như nhan đề một cuốn sách của Eugène Sue – tác giả Bí mật thành Paris), thích cho vay cắt cổ, hay người Thổ hung hiểm giảo hoạt thích dùng thanh gươm cong, chỉ văn học mới tạo ra được những hình ảnh ăn sâu đến vậy. Và cũng chỉ văn học mới giải trừ được các huyền thoại dân gian lan truyền nhiều đời.

Orhan Pamuk của cuốn hồi ký Istanbul (Nguyễn Quốc Trụ dịch, Nhã Nam & NXB Văn Học) là nhà văn của phân tích kỹ càng và của sự giải thích mềm mại; sự chừng mực trong cách nhìn và sự phê phán của ông (nhất là phê phán cách nhìn Istanbul của người phương Tây và sự Tây hoá vô lối của người Thổ Nhĩ Kỳ) thu hút sự ngưỡng mộ cho những người Thổ đặc biệt nhưng ít được biết tới, Ahmet Rasim “nhà bỉnh bút” hay Koçu nhà bách khoa, nhưng không nhận chìm Edward Said vào sự thù ghét hoặc phóng đại sự sai lệch trong tác phẩm quá nhấn mạnh tính “kỳ hoa dị thảo” của Pierre Loti. 

Cách nhìn không phi thường về một thành phố phi thường như Istanbul, bờ cõi của cả Đông phương và Tây phương, nơi mọi cái tên đều thuộc vào lịch sử kỳ vĩ của một nền văn hoá: Byzance, Ottoman, Hagia Sophia, pasha (*)… không những tạo ra những góc quay thật đẹp về mùa đông Istanbul, khói phà toả trên mặt vịnh, những con tàu cháy ngoài biển, mà còn tạo ra được một hiệu ứng đặc sắc: ngay cả trong cái kỳ vĩ vẫn có thể tìm ra được điều giản dị của đời thường và sự kỳ lạ của những mẩu tin trên báo chí (chương Đừng vừa đi ngoài đường vừa há hốc miệng ra), miễn là có đầu óc sáng suốt. 

Một trong những điều đặc biệt của Istanbul (cuốn sách có quá nhiều điều đặc biệt, tất cả đan cài xâu chuỗi móc xích vào nhau giống như một bức tranh nhiều hoạ tiết phức tạp trong hội hoạ Hồi giáo) là suy nghĩ của Pamuk về sự suy tàn. 

Không thể nói là một con người say đắm với thành phố quê hương như Pamuk lại thoải mái và vừa lòng với sự suy tàn cứ ngày ngày diễn ra trước mắt ông, một cách vật chất chứ không hề trừu tượng, lấy ra từ trong sách vở: chương Phá huỷ dinh cơ của các pasha: nỗi buồn dạo phố mô tả những dinh thự bằng gỗ của Istanbul cứ thi nhau cháy rụi: “Vào những năm cuối thập niên 1950, hầu hết những dinh cơ này bị đốt rụi hoặc phá huỷ, dọn đường cho các khu căn hộ” (tr. 48). 

Thế nhưng, những đoạn tả cảnh hay nhất (gồm những câu văn thật dài, nhiều chục dòng không dấu chấm) lại là khi Pamuk đưa cái nhìn chầm chậm theo những đổ nát, hoang phế đế chế, những bức tường không còn đứng vững, những vết nứt, những vỉa hè lát đá vỡ. Với suy tàn cái nhìn ấy ve vuốt, dịu dàng hơn nhiều so với những khi nhìn vào đổi thay cuộc sống và phong tục, hay sự hiện đại hoá. Thành phố Istanbul được suy tàn, chỉ đống đổ nát của một nền văn minh mới có sức mạnh gợi hứng cho một cái nhìn mới, của một con người tự nhận mình “thuộc thế hệ thứ nhất của một nền văn minh mới” thay thế cho những người Ottoman từng chinh phục Byzance.
 

Chương Chinh phục hay suy tàn? Constantinople trở thành Thổ Nhĩ Kỳ là nơi sự lưỡng lự đẹp đẽ nhất trong trí tuệ Pamuk này được hé lộ và phân tích kỹ càng. Sống ở một thành phố như Istanbul, người ta không được phép không lưỡng lự, nếu muốn xứng đáng với tinh thần thành phố của mình. 

Istanbul vẫn cứ là thành phố kỳ lạ ấy, mà Pamuk đã cống hiến toàn bộ tài năng để cảm nhận, và sống, cái thành phố mà Dario Moreno đã phác hoạ thật khái quát và đơn giản đầy hiệu quả bằng một bài hát: “Istanbul, đó là Constantinople… Istanbul đó không còn là châu Âu nữa. Hoặc là Istanbul hoặc là Constantinople”.

 Cao Việt Dũng

 (*) Pasha: tổng trấn – từ chỉ một giới được kính trọng thời Ottoman. Trong nhiều thập kỷ, các sĩ quan cấp cao của Thổ Nhĩ Kỳ – tự xưng là người bảo vệ truyền thống của đất nước – được gọi là pasha\

SGTT